Documentos

CUENTOS GITANOS

Por: Jorge Bernal

Estos cuentos y leyendas han sido extraídos de un libro enviado a Mundo Gitano por Jorge Bernal, quien con toda gentileza nos ha autorizado a publicar cuanto de el consideremos oportuno.

Todo el libro constituye una verdadera joya, tanto  por sus contenidos narrativos, como también por su introducción histórica del pueblo gitano y las variantes lingüísticas de que nuestra lengua ha sufrido con el paso del tiempo. Pero de momento hemos recogido las narraciones tanto en Romanes como su traducción al castellano.

 
Dedico este libro con todo mi corazón
 
A mi pueblo, por sus enseñanzas profundas, a mis padres y abuelos por mostrarme el camino, a mis hijos y sobrinos por ser mis más fieles oyentes, a Gabriel, a todos mis amigos y paisanos, y a todos los pueblos del mundo en aras de la comprensión
mutua.
 
El autor
 
 
Sar kérdjili e lúmya / Cómo se hizo el mundo
 

 
D’ánda gor sas sa pay, ay pe’k chúno sas kethané o Del ay o beng. Phenél o Del le bengéske:
–Túke so myal te kerásas ek phuv?
–No mishtó y, phenél o beng.
–Atúnchi, zha p’o fúndo la mariáko ay ánta mánge chisháy, phenél o Del.
Ay kothé zhálas o bivuzhó pála’y chisháy, núma kachá chi ashélas ande léske vas, so kerélas te xolyávol le Devlésa, kay da p’o gor ay phendá léske:
–De ma e chisháy, kay si tu téla che vúndji, phénke. Ke zhanélas
ke o beng melaló sas, ay sas les le vúndji lúnzhi, ay kakalása astardá te kerél e phuv.
Pála sa kachá buchí, o Del chiyiló ay ashiló sutó. Kána dikhlá kodyá o kalavér, kay sas prya nasúl ay sas les inetsía p’o Del, zumadá
te tasavél les ánd’o pay. Astardá les katár le punrré te del les de kufundák ánd’o pay, núma may but tsírdelas may but butyólas e phuv téla o státo le Devlésko.

En una época, era todo agua y en una barca estaban Dios y El Diablo. Le dijo Dios al Diablo:
–¿Qué te parece si hacemos la tierra?
–Bien –acordó El Diablo.
–Entonces, anda al fondo del mar y tráeme arena –pidió Dios.
Y fue El Impío, pero la arena no se quedaba en sus manos, se resbalaba y este se enojó con Dios por haberle solicitado traer la arena. Dios se dio cuenta y le pidió:
–Dame la arena que está debajo de tus uñas –porque sabía que El Diablo era sucio y que tenía las uñas largas, y con esto empezó a hacer la tierra.
Después de este ajetreo, Dios se cansó y se quedó dormido. Cuando vio esto El Diablo, que era tan malo y le tenía tanta rabia a Dios, probó de ahogarlo mientras dormía. Lo agarró de las piernas para poder sumergirlo en el agua pero mientras más lo arrastraba más se agrandaba el suelo debajo de Dios. Cuando El Diablo se dio

Kána da p’o gor o beng, la-pe te xuchél ánd’e xolí, ay kodolása kerdá le plaingá, le payá, le lagúni, le kolá.
Pe kodyá dóba, bi-chiyimásko vushtiló o Del pa péski líndri, ay phenél:
–Che shukarimáta, kerdán, bre!, akaná me keráva káver djéli.
O beng dikhélas bi te pachál, ay phenél:
–Sóstar chi las amé rremeshágo, te zhanás kon si te lel e pártya e opraluyí, ay kon e telaluyí.
No, rremeshágo liné pe, ay o baró athavári eká xoxamnyá palyankása nerisardá, phendá léske o Del:
–Fínke tu nerisardán, so mangés, téla’y phuv vay oprál pa’y phuv?
–Oprál mangáv!, o bivuzhó, phénke.
Ay o Del gelótar.
O bengorró, sar sas khandinó defyál, chi kerélas buchí, chi kerélas khánchi, ay xálas sa le kolá, le frúti, xabenáta, sa so sas le zhenénge. Zhi kay areslí e dóba, kay ma nas so te xan, ay vo rovélas, rovélas ay akharélas le Devlés, ay vi le zhené rovénas and’e bokh.
Aviló o Del ay da dúma le bengésa:
–So kamés, bénga?
–Bokháylem, sa e lúmya bokháyli, phénke.
–No, mishtó y, me lasharáva les, phenél o Del.
Ay kerdá nevé zhigéni, nevé pruingá, swáko fyálo te pravarél savorrén.
Phenél o beng:
–Avén kerás nevó rremeshágo!
Níchi, dilorréa, na may, tu abá athadán ma dósta che bengimatántsa,
gáta zhanáv, o Del, phénke, ay tradá les telé, kay si o than


cuenta, enojado empezó a saltar, y con cada salto hizo las montañas, las lagunas, los ríos, etc. En ese tiempo se despertó Dios, después de descansar un rato, y dijo:
–¡Qué hermosuras que hiciste! Ahora yo voy a hacer otras cosas.
El Diablo miraba y no creía lo que veía, y habló:
–¿Por qué no apostamos, así decidimos quién toma la parte de arriba y quién la de abajo?
Y se hizo la apuesta, y el gran embustero con una moneda falsa ganó. Dios le preguntó:
–Ya que vos ganaste, ¿qué parte querés, la de abajo o la de arriba?
–Quiero la parte de arriba –dijo El Malo. Y Dios se fue.
El Diablo, como era tan haragán, no trabajaba, no hacía nada, pero se comía todo: las frutas, la comida, todo lo que tenía la gente.
Hasta que llegó el momento en el que no les quedó nada para comer. Empezó a llorar El Diablo igual que el resto de la gente y llamaron a Dios para pedirle ayuda.
Vino Dios y se puso a hablar con El Diablo:
–¿Qué querés, Diablo?
–Tengo hambre, y toda la gente también está con hambre –dijo El Malo.
–Bueno, voy a arreglar todo esto –se comprometió Dios.
Y creó nuevos animales, nuevos árboles frutales, de todo para alimentar a la gente.
Entonces dijo El Diablo:
–Hagamos una nueva apuesta.
–No, Diablo –se opuso Dios–, ya me engañaste bastante con tus diabluras. Ya sé que me engañaste con tu maldad. Y después de

 kay vo si akaná, and’e yag kay chi getól pe.
De katár kodó djes, o Del ashiló le manushéntsa ay lélas sáma léndar, sávorre sas voyáke, núma ek djes, amaró Del trobúlas te telyarél, phenél le manushénge, ke kay vo zhálas, lénge nas vóya te zhan. Ay geló and’o Chéri, kay si akaná.
Núma sávorre gyndínas pe léste ay liné te kerén-uni phenén ke ek playíng, káver ke ek maydáno te aresén o chéri, ay munchínas, munchínas, munchínas. Zhi kay o Del da p’o gor, ay xolyáylo but pe lénde ay phenél:
–Chi phendém tuménge te na len tumé pála mánde, ay chi pachayán murró muy?
Ánda kodyá o Del kelchisardá lénge shibá, ay kána várekon mangélas ek karfín, lélas ek chokáno, kána mangélas ek vínto, lélas ek kash, ay kadyá may nashtisardé te kerén buchí, ke chi alyárdjonas von de von.
Kadyá kérdjili e lúmya ay pála kodyá sávorre das dúma avérfyalo
shibá: Rromanés, Shpanyolítsko, Portugalítsko, Anglítsko, kolá.
Kachá sas murrí paramíchi, ma nay man so te phenáv tuménge.

esto lo mandó hacia abajo, donde es su lugar hasta el día de hoy, donde se quema en el fuego eterno.
A partir de este día, Dios se quedó con la gente y la cuidó. Todos estaban contentos, hasta que un día Dios tuvo que partir, y convocó a la gente y le dijo que donde él iba a ir a ellos les estaba prohibido entrar. Y se fue al Cielo, donde sigue hasta el día de hoy.
Pero todos pensaban mucho en y algunos empezaron a levantar,
dicen, una montaña, otros, una torre, para alcanzar el Cielo; y trabajaron muchísimo, trabajaron, trabajaron... hasta que Dios se dio cuenta y se enojó mucho con esto y les reveló:
–¿No les dije yo que no me siguieran? ¿Por qué no obedecieron a mis palabras?
Por eso, Dios les confundió sus lenguajes, y cuando uno pedía un clavo, le daban un martillo, cuando pedía un tornillo, le daban madera, y así ya no podían trabajar porque no se entendían entre sí.
Así se hizo el mundo y así empezó la gente a hablar distintos idiomas: Rromanés (gitano), español, portugués, inglés, etc.
Esta ha sido mi historia, no tengo más que contarles.

 

  O Diváno le Petrésko / La historia de Petre


Sas kadó de domúlt and’e Oropa, sas ek rakló panzhé borshéngo
kay beshelas peske dadéntsa avriál ánda ek fóro, ay lésko dad ay léski dey, baré macharné sas, el gazhé, ay sa trádenas pénge tsinorrés te mangél p’e vúlitsa ay te bichinél le gazhénge kak cherchélya,
kak bagatela 1. Shukár sas o raklorró, parnorró ay vi lashó, núma kána chi anélas lové te pherél o tokáto xabenésa, sa marénas les, moshkerínas les ay stramínas les.
Ánda kodyá de domúlt sas les kodó gýndo te nashéltar kherál, ay kána abá phérdjilo shové borshéngo, la pésko gonó, ay meklá le do macharnén, ay la-pe te zhal pe’l vúlitsi ay mangélas, sa sar may anglál.
Sokotisávon, Rromále, shové borshéngo sas o rakló, ay le gazhé unívar denas les ay unívar nichi, núma sa xálas chíno, ke sa stramínas les ay vi marénas les.
Ek djes la-pe te darál savorréndar ay duriló katár o fóro ay aresló ánde’k playingyorrí, kothár oprál dikhlá ek vátra Rroméngi, le Rrom anónas ay vortónas kakávia, le shavorré khelénas pénge ay le Rromniá chiravénas. Sas léske interézhno te dikhél le, núma

Hace mucho tiempo en Europa vivía un chiquito de cinco años que no era gitano. Vivía con su madre y con su padre en los suburbios de una ciudad; sus padres eran borrachos desde hacía mucho tiempo y siempre mandaban a su hijo a mendigar por las calles o a vender alguna bagatela. Era muy lindo el chico, de piel clarita y muy bueno, pero cuando no traía dinero para llenar la olla de comida, le pegaban, lo maltrataban y lo injuriaban.
Por eso hacía mucho tiempo él tenía el pensamiento de escapar
de su casa, y cuando cumplió los seis años, tomó su bolsa y abandonó a los dos borrachines. Comenzó a vivir en las calles, mendigando como solía hacerlo antes.
Imaginen, tan solo seis años tenía este chico, y cuando pedía a veces le daban y a veces no; sufría muchas penas, ya que siempre lo injuriaban y también le pegaban.
Un día empezó a temer a todo y se alejó de la ciudad, y así llegó a una montañita, y desde ahí, desde arriba, vio un campamento
gitano, donde los gitanos estañaban y fabricaban ollas. Los gitanitos jugaban alrededor y las gitanas cocinaban. Le pareció

vi vo daralas léndar, pála sa so mothónas le gazhé, ke le Rrom chorénas, ke xoxavénas, ke kolá.
Sar dikhelas pa’y playíng telé pashiló pásha léste ek Rrom phuró, Alyósha bushólas, ay sas yeftavardeshé borshéngo, kána dikhlá les o rakló daráylo, ay o Alyósha phendá leske, gazhikanés, na?,-na dará, murró rakló, amé sam Tsigáni, kónik nay te kerél túke khánchi kathé, na dará. Dikháv ke bokhaló san, áydi xa váreso.
Pe kodyá avilí e Mílka, le phuréski zhuvlí, kána dikhlá la o rakló may daráylo, pála’y tsóxa lúngo, e ketríntsi, le pléterya ay o dikló, -getisár léske váreso xabé, Milko, phendá o Rrom, ke dikháv ke kakó rakló bokháylo, ay ke vi le Gazhé chinuisardé les, khánchi zor nay les. -Murró rakló, o Rrom, phénke, man si man shavé, si man nepótsi ay vi pra-nepótsi, núma murrí tséra pústo la, ke sávorre baré le, kodyá si, e may barí, p’e chachí rig. Vo sas sar váyda/birévo mashkár péske zhené, - kána kamésa te xas, áydi ánde amarí vátra ay férdi phen xabé, que es comida en 2Rromanés, ay férsavo si te del tu te xas, abá zhanés, xabé, te na nichi áydi mande te kerés mánge kompanyía 3.
Eg dáta, tela’y ryat, baró yiv pelósas, ay o rakló zhálas punrrangó
ay merélas shiléstar, atúnchi geló karing o Alyosha, ay aresló and’e vatra de-ryaté, e yag andré astardí sas, da and’e tsera ay pashliló pasha’y yag, o phuró dikhlá les, ke chi sovélas, ay kána o rakló ashiló sutó, vusharadá les.
De diminiátsi, la-pe te sikavél léske sa e vátra, núma o rakló sa chi tromálas te del dúma. - Kakó bushól chokáno pe amarí shib, kakó si o dópo, kakalá si le kovérchi, kakó o beránd, o vulúv ay kadyá may dur, o phuró la le tsinorrés sar te avélas pésko, ay da les o anav Pétre sar pésko pápo.
Ay kána o Pétre sas deshupanzhé borshéngo ansurisardá les la

muy interesante todo esto, pero igual les tenía miedo porque había escuchado muchas cosas malas sobre los gitanos: que robaban, mentían, etc.
Mientras miraba desde la montaña hacia el campamento, se le acercó un gitano viejo que se llamaba Alyosha, que tenía 70 años. Cuando el chico lo vio se asustó, pero Alyosha le dijo en la lengua del país:
No temas mi chiquito, nosotros somos gitanos, nadie te va a hacer daño aquí, no tengas miedo. Veo que tienes hambre, vení a comer algo.
En ese momento vino Milka, la esposa del anciano. Cuando la vio el chico se asustó más todavía, por la pollera larga, el delantal, la cinta con monedas en las trenzas y el pañuelo.
Milka..., le dijo el anciano, prepará algo de comida, porque veo que este chico está con hambre y la gente del país también lo maltrató. No tiene nada de fuerza. Chiquito mío, al niño, yo tengo hijos, tengo nietos y bisnietos, pero mi carpa está triste y vacía, porque ya todos están grandes. Es esa, la mayor, a la derecha.
Alyosha, por ser el más anciano, era como el jefe, el conductor, entre su gente.
Cuando quieras comer vení a nuestro campamento y va a ser suficiente que digas ‘jabé’, que en nuestro idioma significa comida, y cualquiera te dará de comer. Así que ya sabés, ‘jabé’, y si no vení a hacerme compañía.
Una vez, al caer la tarde, había nevado y el chico andaba descalzo y temblaba de frío, entonces se decidió a ir a la carpa de Alyosha, y llegó a esta ya de noche. El fuego estaba prendido adentro y el chico entró a la carpa y se acostó al lado de la hoguera. El anciano lo vio, ya que no estaba dormido, y cuando se durmió

may shukár shyása kay arakhlá, ay pochindá pe late, pánzhvardésh napolyónuria sumnakuné, baré lové sas atunchi.
Nakhlé le borsh ay ka o Petre vi sas trin/shtar shavé, ay o phuró muló, te avel yérto, angroposardé les ay kerdé o manrró, sar trobul pe, ay o Pétre sas kothé péske phraléntsa, le Alyosháske shavéntsa, finke vo ma nas de domúlt kodó rakló gonimé, stramimé ay moshkerimé katargódi, akaná sas o Pétre, ek barikanó Rrom mashkár sa le tsigeníyi, mashkár e Rromaníya. Kadó diváno chachó lo, leske nyámuria, phenél pe, ke avilé zhi-katká ande’l Américhi.

se le acercó y lo tapó.
A la mañana siguiente el anciano se puso a mostrarle todo el campamento, pero el chico no se atrevía a hablar.
Esto se llama martillo, chokáno en nuestro idioma. Esto es una bigornia, dópo. Estos son los palos delanteros de la carpa, kovérchi. Este es el palo principal, beránd. Acá está la tela que sirve como puerta, vulúv.
Y así el anciano adoptó al chico como si fuera propio, y le puso el nombre Petre, como se llamaba su propio abuelo.
Cuando Petre cumplió los quince años (como era la costumbre),
lo casó con la chica gitana más hermosa que había, y pagaron por ella una dote 4 de 50 napoleones de oro, que era mucha plata.
Pasaron los años y Petre tuvo tres o cuatro hijos. El viejo Alyosha
falleció, que en paz descanse. Lo enterraron y cumplieron con el rito mortuorio, como se debía hacer, y Petre estuvo ahí con sus hermanos, los hijos de Alyosha, ya que él no era más, desde hacía mucho tiempo, aquel chico despreciado y maltratado por todos. Ahora era Petre, el calderero, un gitano orgulloso entre todos los gitanos. Esta historia es verdadera, y mucha gente afirma que los familiares de él vinieron a la América.

 

E Paramíchi la Rromniáki ay le bengéski / El cuento de la gitana y el Diablo
 

Sas pe kay nas pe ek Rrom chorró péska zhuvliása ay péske inyá shavéntsa, ay beshénas ánde’k kolibútsa dur ánd’o vosh, ay butívar chi na nas len so te xan. Eg dáta, o Rrom xoliáriko pála péski chorrí bax phendá, - Dévla azhutisár man, de man bax, - yoy, Dévla, sóstar chi des man atwéto pe murró nekázo?, dikh, te shay dashtívas vi mangávas azhutimós katár o kalavér te del ma vas, ke may nashtív. Hop!!!, pe kodyá, aviló o bivuzhó kay ashundásas, akharésas man?, - o, kon...kon..sa...san tu?, ap, sar?, chi dikhés?, me shay azhutíva tu, Rróma, zha de-vorta kheré ke kothé shay arakhésa sa so cho duxo mangél, numa te pa ek borsh chi mothósa sode borshéngo sim, merésa ay láva pálpale tútar sa, ashundán?, kathé azhukeráva tu.
Kána aresél kheré, ma nay les kher, avlín si les, matóra neví, lové and’o bánko, véshturia sumnakuné, ay e Rromní pushél léstar, so kerdán?, sar kerdán?, che chúda kadó?, lel vo ay mothol láke sa... - ay may phendá ke pa ek borsh pále avel pála mánde ay léla améndar o barvalimós ay murró dúxo, shay skepíva ma férdi te motháva léske sóde borshéngo si, ay kodó si váreso sikréto, kon

Había una vez un gitano pobre que vivía con su mujer y sus nueve hijos. Vivían en una barraca precaria, lejos, en el bosque, y muchas veces no tenían ni siquiera para comer. Un día, el gitano, enojado con su mala suerte, dijo:
–Dios, ayudame y dame suerte. Ay, Dios, ¿por qué no respondés
a mi desgracia? Mirá, si no podés, voy a pedirle ayuda al otro, porque no doy más.
Dijo esto y ¡Hop!, apareció el impío, que estaba escuchando.
–¿Me llamaste? –le dijo.
–¿Quién… quién sos vos? ¿Có-, có-, có-, cómo? –se asustó el gitano.
–¿No ves? Yo te puedo ayudar, gitano. Andá directamente a tu casa, que ahí vas a encontrar todo lo que tu alma quiere. Pero si en un año no me decís los años que tengo, morís y además te saco todo, ¿escuchaste? Acá te voy a esperar.
Cuando llegó a su casa, no era una casa sino un palacio. Lo esperaba un auto nuevo, plata en el banco, joyas de oro. La gitana le preguntó: –¿Qué hiciste? ¿Cómo hiciste? ¡Que milagro es todo

zhanel?, kon shay mothól?, phénke, - no, Rróma, na dará khánchi, váreso shay arakhása te kerás, e Rromní, phénke.
No, d’atunchára xánas sar amporátsi, zhánas te phiravén pe, kerénas sa so léngo yiló kamélas, núma kána abá pashólas o gor le borshésko, e Rromní mothól léske, - murró Rrom, zha ay le mánge awdjín, por ay ek nakh baró chirikliáko, ke mánge myal ke me shay skepíva tu anda kodó báyo.
Atúnchi, voy shudá pe péste o awdjín ay tevelisáyli pe’l por ay astardá pe pésko nakh kodó la chirikliáko ay geló te azhukerél p’o beng.
Azhukerélas so azhukerélas ay aresló o kalavér, ay kána dikhlá, da shol, fiú, fiú ay phendá: - ánde murré shtar míyi milivóya borshéngue,
shóha chi dikhlém ek chiriklí sar kachá kay si man ángla mánde, ay de mirimé sar sas geló te ródel le Rromés.
Vo garádjilosas káste te na arakhél les o bivuzhó ay e Rromní phendá le Rroméske sa. Ay atúnchi kána vo maládjilo le bengésa phendá, - tu san shtar míyi milivóya borshéngo, - ey, kadyá si, phénke, chi alyarav sar zhanglán les, núma chachés ke kadyá si, skepisáylan mándar. Atúnchi gelótar ay chi may amboldá pálpale, ay o Rrom d’atunchára la te pachal pe may but and’o Del ay chi may pomenisardá le kalavrés, ay te na muló kodó Rrom zhi adjés trayíl.

 esto!
Entonces, el gitano empezó a contarle todo a su mujer. También
le contó que en un año el impío iba a volver, para sacarles toda la fortuna que este día adquirieron y no solo esto, sino que también va a llevarse el alma del gitano y que los va a perdonar solamente si pueden adivinar los años que tiene. Pero ¿cómo pueden saber su edad?, es un secreto que nadie sabe.
–No te preocupes –dijo la gitana a su marido–, algo se nos va a ocurrir hasta entonces.
Desde entonces comían como reyes, paseaban, hacían todo lo que su corazón les pedía, pero con el acercamiento de la fecha en la que se cumplía el año, la gitana le dijo a su marido:
–Esposo mío, andá y traéme miel, plumas y algo que se parezca
al pico de un pájaro grande. Creo que te voy a sacar de este asunto.
Entonces, ella se echó encima la miel y rodó sobre las plumas y se pegó sobre la nariz eso que parecía un pico de pájaro grande y, así, fue a esperar al diablo.
Esperó lo que tuvo que esperar y llegó el otro (el diablo), y cuando vio lo que tenía delante de él, silbó: fiu, fiu, y dijo:
–En mis cuatro mil millones de años nunca vi un pájaro como este que tengo delante de mí –y de maravillado como estaba se fue a buscar al gitano. Este se había escondido para que no lo encontrara
el impío, pero su mujer le había contado todo.
Y entonces, cuando el gitano se encontró con el diablo, le dijo:
–Vos tenés cuatro mil millones de años.
– Sí, es así –dijo el diablo–. No entiendo cómo lo supiste, pero verdaderamente es así, te salvaste de mí.

 

E paramíchi le phuré Rroméski ay le terné Rroméski

La historia del gitano viejo y el gitano joven

No, Shavále, Rromále, kamáv te phenáv tuménge ek paramíchi, sar ashundém la vi me katár murró pápo, no, várekana máshkar le Rrom dénas dúma ay phenénas but paramícha, kachá paramíchi chachimása si may lúngo, núma, músay si te skurtív la xantsí. Ay phenél kadyá, ke sas ek Rrom, kadó sas de domúlt, kothé and’e Evrópa, kay sas defial phuró, ay kamélas eké gazhéske baré lové, ay nashtí pochinélas léske desá, ke nashtí kerélas buchí, ke phuró manúsh sas, na?, te kerél buchí. Atúnchi ek djes, kadó Rrom phuró naswáylo ay muló. Atúnchi praxosardé les sar kerél pe mashkár aménde le Rrom, kerdé léske e pomána, ay vo sas thodinó ande pésko groposhévo.
Núma o gazhó kadó, káske vo kamélas lové, sa zhálas ánde’l trushulá, ay xuchélas p’o groposhévo le Rromésko, ay sa mangélas léstar le lové. Ay phenélas léske: “Tu kamés mánge panzh shelá dólaria!, tu kamés mánge panzh shelá dólaria, músay te avés te pochinés mánge kukolá lové”. Sar shay avél o Rrom, ke muló? Nashtí avélas.

Hermanos míos, les quiero contar una historia que escuché de mi abuelo. En un tiempo, entre los gitanos se contaban muchos cuentos e historias, esta historia realmente es mucho más larga, pero estoy obligado a cortarla un poco. Y dice así… Hace mucho, había un gitano ahí en Europa que era muy viejo y le debía a un no-gitano mucho dinero, pero no podía pagarle porque no podía trabajar, ya que era demasiado viejo. Un día se enfermó y pronto murió. Entonces lo enterraron como se hace, a la manera gitana. Los gitanos fueron al cementerio, luego fue puesto en su tumba, y todos los ritos necesarios fueron cumplidos.
Pero, la persona a la que le debía dinero siempre iba a la tumba y reclamaba su deuda repitiendo: “Me debés 500 dólares, gitano, y tenés que devolvérmelos”. ¿Pero cómo podía el viejo gitano levantarse
y darle el dinero, si estaba muerto? No podía hacerlo.
Un día pasó por ese lugar, por el cementerio, un gitano joven, buena persona, y vio a un hombre saltando sobre la tumba de alguien, y pensó: “¿Cómo? Este hombre está loco. ¿Cómo puede

Atúnchi ek djes nakhél kothár, katár le murmúntsi, ek Rrom ternó, lashó manúsh, ay dikhél varekás kay xuchél pe’k groposhévo
varekásko ay phenél: “Sar... kadó diló, sar kerél kodyá? xuchél pe’k groposhévo, nashtí kerél kodyá, nay mishtó!, nay les respékto, khánchi!”
Atúnchi zhal ay pashól pásha o gazhó ay phenél léske:
–Ashún, gazhéa, so kerés kathé?, so san?, diló, tu? ...te xuchés pe kodó groposhévo. Kon si kodó kay muló kothé?
–Ek Rrom si, kay kamélas mánge baré lové..., kamélas mánge panzh shelá dólaria! ay muló ay chi avel mange te pochinél!
–Sar shay avel ke muló? nashtí avél kathé, so san diló?, sóde kamélas túke lové?
–Panzh shelá dólaria.
–Mishtó, me pochináv le túke ay te dikháva tu kathé, te dikháva tu kathé, me mudaráv tu.
Atúnchi lel ánda’y posechí le panzh shelá dólaria ay pochinél le gazhéske. Ay o gazhó zháltar, zhal véselo, zháltar phirindóy, prástel, sa, zháltar.
Atúnchi o Rrom o ternó zháltar phirindóy zhi p’e vúlitsa ay avel karíng léste ek phuró Rrom, ay atúnchi phenél léske -mashkár amende el terné phenén le phurénge “káko”, ay el phuré phenén le ternénge “nepóturia”, “shavéa”, “shavorréa”! -atúnchi o ternorró phenél le phuréske:
–Sar san, phuréa Rróma, káko, so kerés tu katká?
–No, zumaváv murrí bax, me zhav ánde kadó fóro, ke kamáv te dikháv, te dikháv sar si kothé. Kamés te avés vi tu mántsa?
–No, mishto-y, káko, te na meshaíva tu, me zhav túsa.
Atúnchi zhan so’l duy zhené ánd’ek than ay o phurorró phenél
léske:

hacer esto en una tumba? No se hace esto, está mal, no tiene respeto,
nada”.
Entonces se acercó y dijo:
–Escúcheme, señor, ¿qué está haciendo acá? ¿Qué le pasa? ¿Acaso está loco que reclama algo a una tumba? ¿Quién es la persona
que descansa aquí?
–Es un gitano que me debía mucho dinero, 500 dólares 2, y falleció sin pagarme la deuda –dijo el hombre.
–¿Y cómo lo puede hacer si está muerto? ¿Puede salir de la tumba a pagarte? ¡Estás loco! –empezó a tutearlo el gitano joven–. ¿Cuánto dinero te debía?
–500 dólares –contestó el hombre.
–Bien, yo te los voy a pagar –le dijo el gitano joven–, pero si te vuelvo a encontrar acá, las vas a pasar muy negras.
Entonces, sacó de su bolsillo 500 dólares y le pagó al gazhó 3. Este se fue contento, caminando y después corriendo.
El gitano joven también se fue, salió a la calle y vio que se le acercaba un gitano viejo. Le dijo el joven al viejo:
–¿Cómo estás, tío mío? ¿Qué estás haciendo por acá? – entre nosotros, los gitanos, a los viejos hay que mostrarles respeto y por eso los llamamos tío y los viejos a los jóvenes nos llaman sobrino o hijo.
Y el anciano contestó:
–Y..., estoy buscando mi suerte, y por eso voy al pueblo más cercano, porque quiero ver cómo están las cosas por ahí, y probar mi suerte. ¿No querrías venir conmigo?
–Sí, bueno, tío, si no es una molestia, te acompaño.
Entonces, iban los dos gitanos uno al lado del otro y el anciano le decía al joven:

–No, dikh, man si man férdi trin djes. Nashtí besháv may but... ke si man férdi trin djes. No, shay kerása but buchá kethané, shéfturia, shay lása lové, ay vulavása sa po dopásh, papalám. Me dáva tut dopásh ánda sa le lové kay amé kerása.
–No, mishtó-y –phenél léske o ternó–. Mishtó-y káko, plachál ma so tu phenés mánge, chachés ke mánge drágo. Avén ánd’o fóro, ...avén!
Atúnchi zhan ánd’o fóro so’l duy zhené kethané, ay kerén néshte shéfturia, chinén ay bichinén néshte továrruria prya lashé, xárkuma, sástri, brónzo, kolá, nerín lové ay vulavén sa po dopásh.
Atúnchi o Rrom o ternó phenél le phuréske:
–Ashún, phuréa, man si man ek báyo, chi zhanáv sar te phenáv
les túke, yertisár mánge, me dikhlém eká rakliá, kay beshél ta p’o gor le gavésko, kay plachál ma but, but, but.
–Sar si kodyá? plachál tut abá, kána núma so prinzhardán la adjes? –o phuró, phénke.
–Ey káko, plachál ma, nashtí phenáv túke sóstar ay sar. Avélas mánge desiá drágo, te shay ansurívas man lása.
–...So san, diló?, dabáy dikhlán la gazhá ay kamés te ansurís tu?
–No, me kamáv, ke dikháv, ke shukár si, lashí, ay mánge myal, ke mánge la. Ke o Del phenél mánge ke mánge la.
Asál o phuró ay pushél:
–Ay kay beshél kachá raklí?
–No, p’o gor le gavésko, kay getol pe o gav.
–Ey, zhanáv kon si, voy si blóndo ay si shukár raklí?
–Ey, shukár! kodyá si!
–Myal túke kodyá! ...me zhanáv la, ke kána voy moretíl pe

–Mirá, a mí me quedan solo tres días, no me puedo quedar más tiempo. Pero podemos hacer mucho en conjunto, negocios; vamos a ganar dinero, y lo vamos a dividir por igual entre los dos. Yo te doy la mitad de todo el dinero que vamos a ganar, ¿qué te parece?
–Bien –le dijo el joven–. Bien, tío, me gustan mucho tus palabras. La verdad que me gusta la idea. ¡Vamos a la ciudad, vamos…!
Entonces, se fueron a la ciudad los dos y empezaron a dedicarse a los negocios, a la compra-venta: compraban y vendían chatarra, cobre, hierro, bronce. Ganaron mucho dinero y lo dividieron entre los dos como lo habían arreglado con anticipación. Después, el gitano joven le dijo al viejo:
–Escuchame, tío, tengo un temita, no sé cómo decírtelo. Disculpame
pero vi una chica no-gitana que vive en las afueras del pueblo y me gustó mucho, pero muchísimo.
–Pero, ¿cómo es eso que te gusta, cuando recién la conociste hoy? –dijo el viejo.
–Tío, me gusta, no te puedo decir por qué ni cómo. Pero siento que me gustaría casarme con ella.
–Pero, hijo, ¿qué te pasa, estás loco? Recién la conociste y ya te querés casar con ella?
–Bueno, sí, es que es tan hermosa y parece tan buena, que estoy seguro que es para mí. Dios me dice que ella es para mí.
Se rió el viejo y le preguntó:
–¿Y dónde vive esta chica?
–Vive justo ahí, donde termina el pueblo.
–Ya sé quién es –dijo el viejo–. ¿Una rubiecita, linda?
–Justo. Bonita, muy bonita –confirmó el joven.
–¿Te parece? –dijo el anciano–, porque yo sé que cuando ella

pála várekaste, o gazhó, kay ansuríl pe lása merél; ánd’e ryat kay si o abyáv, pála o abyáv, kána trobúl te... –yertín mánge– te sovén kethané, merél, abá trayisardá kodyá.
–So si kodyá djéla?
–...Me phenáv tuke, ke me zhanáv, may phuró sim tútar, me zhanáv sar si kuchá djéla.
–No, mishtó, káko, me chi phenáv túke khánchi, me núma pushávas.
–No, núma, tu te kamés te ansurís tu lása, me mangáv la ay tu ansurís tu. Núma, avén ánde’k otélo ay racharása kothé ande léste, ay te na xasarés cho tráyo, numa trobús te kerés sogódi me phenáva túke. Te na kerésa so me phenáva túke, nashtí may ansurísa
tu lása.
No, mishtó. Atúnchi zhan so’l duy zhené... ay zhan ay kerén pénge shéfturia, el lové vulavén le po dopásh, sa, ay zhan ay mangén la rakliá katár láke dadá ay atúnchi kerén sa, o abyáv, sa, ay avilí e ryat ay o Rrom phenél le ternéske:
–Ashún ek djéla, tu te kamés te trayís nashtí sovés lása.
–Sar ke nashtí sováv? murrí rromní si akaná.
–Núma nashtís. Phenáv túke! tu te sovésa lása, merésa.
–No, tu te phenés kodyá, tu san may phuró mándar, tu zhanés may but, atúnchi me keráva les.
–Tu trobús te sovés mánde. Kay sámas, ánd’o traxtiri ay na lása. Mek la te sovél kórkorro.
Atúnchi kadyá kerdé, ...de diminyátsi, ...vushtilé pa pénge páturia ay gelé avrí. Ay o Rrom o phuró phenél” “Dikhlán, ke chi mulán?” Me zhanáv sóstar merén kukolá kay kamén te sovén lása. La sas la trin vay shtar gazhé. Ay von mulé pála ek djéla kay si te phenáv túke akaná. Núma pýrvo, pála so me keráva, tu na phen

 se casa con alguien, el hombre que se casa con ella muere, justo en la misma noche de bodas. Eso ya le pasó.
–Cómo es esto? –preguntó el joven.
–Te confirmo que yo lo sé. Soy más viejo que vos y conozco este tema.
–Bueno, bueno, tío, no te digo nada, solamente preguntaba.
–Está bien, si vos querés casarte con ella, yo pido su mano y vos te casás con ella. Pero vayamos a buscar un hotel donde podamos pasar la noche, y cuando te cases, para no perder tu vida, tendrás que hacer exactamente lo que yo te diga. Si no, no te va a convenir el celebrar esa boda.
Después de esta conversación se fueron los dos otra vez, juntos,
y renovaron sus negocios. Ganaron más dinero y lo volvieron a dividir como antes. Cuando terminaron con esto, fueron a la casa de la chica a pedirle la mano a su padre. Empezaron todos los preparativos.
Durante la noche de bodas el viejo le dijo al joven gitano:
–Escuchame bien. Si querés conservar tu vida, esta noche no podés pasarla con ella.
–¿Cómo que no puedo? Ahora ella es mi esposa.
–¡Pero no podés! Te vuelvo a decir que si pasás la noche de bodas con ella te vas a morir.
–Bueno, si me decís esto…, sos mayor que yo, tío, así que considero
que sabés más que yo y voy a cumplir con lo que me dijiste.
–Tenés que pasar la noche en el hotel donde estuvimos… No te preocupes y dejala que esta noche la pase sola.
Así hicieron, y a la mañana siguiente se levantaron de sus camas y salieron. El gitano viejo dijo:
–¿Ves que seguís con vida? Yo sé por qué mueren aquellos que se casaron con ella. Ella tuvo tres pretendientes, se casó tres veces,

khánchi. Ke trobúl te keráv ek djéla, ay... chi plachála tut kachá djéla. Núma músay si te keráv la. Atúnchi lel la rakliá, ay phándel la ka ek kopáchi..., baré stryangósa, baré shelésa phanglá la, ay akaná lel o Rrom o phuró, ankalavél ek shurí, ay phenél la gazháke..., pushél la, ay lel te phenél láke nasúl vórbi, ay phenél láke:
–Me kamáv te mudaráv tu, me si te mudaráv tu, ke tu san... beng –sa délas lása dúma nasúl, nasúl.
Ay atúnchi o probléma sas, ke andré ánd’e gazhí, ánde láko státo, sas ek dúxo. Ek spírito, kay kamélas te lel sa kukolén kay ansurisávonas lása ay kamélas te mudarél le. Ay atúnchi kodó spírito anklistó avrí ánda láte, ánd’ek fórma sapéski, sar ek sap. Ay xukló opré p’o Rrom. Kamélas te mudarél le phuré Rromés. Atúnchi o Rrom la shuriása shindá le sapés sa. Ay phendá le terné Rroméske:
–Dikhés, pála kodyá tu nashtí sovésas lása. So me phenávas túke, sas o chachimós. E raklí sas farmechimé.
Kodolása o Rrom o phuró kamélas te sikavél le terné Roméske -ke trobúl te sikavél pe respékto ka’l phuré Rrom, ke vo phiradó manúsh sas.
–No, zhanáv, phuréa Rróma, trobúl te naisív túke ánda sóstegódi
tu kerdán pála mánde, si ek shukár djéla.
–No, ay si man káver djéla te keráv pála tute. Avén kerás shéfturia...
–kadó sas o tríto djes. Ay vulavén le lové mashkár pénde, sa, ay o Rrom phenél léske:
–Phenáv túke vi kadó, phenél o Rrom o phuró –sas o tríto ay vi o paslédno djes–trobúl te zhávtar. Trobúl te ambóldav, katár anklistém.
–No, núma, avélas mánge drágo, te avés améntsa, si amén e vátra Rromayí kay si pashé kathár, tu shay avés améntsa, te trayís

pero ninguno fue su marido, porque la noche de bodas murieron. Todos ellos murieron por algo que ahora te voy a contar. Pero antes de todo prometeme que no vas a decir nada sobre esto, porque tengo que hacer algo que a vos no te va a gustar... Pero tengo que hacerlo.
Después de esto el viejo agarró a la chica y la ató a un árbol, y la ató con una soga bien gruesa. Después sacó un cuchillo y le dijo palabras como insultos, la trataba con rabia y repetía:
–Sos el diablo, así que te voy a destruir.
Así le hablaba el viejo gitano porque sabía que dentro del cuerpo de ella había un espíritu malo que quería asesinar a todos los jóvenes que pretendían a la jovencita. Y en ese instante salió de su cuerpo este espíritu maligno bajo la forma de una serpiente. La serpiente atacó al viejo gitano, pero él con su cuchillo la cortó en pedazos. Le dijo entonces al joven gitano:
–¿Ves?, por eso no podías estar la noche de bodas con ella, pues allí era cuando el espíritu ese aparecía. Lo que yo te advertía era cierto. La chica estaba poseída.
Con esto el viejo también le quería enseñar al muchacho respeto hacia los gitanos viejos y a sus enseñanzas, porque tienen más experiencias vividas que los jóvenes.
–Tío, te tengo que agradecer todo lo que hiciste por mí –dijo el joven.
–Hay algo más que tengo que hacer por vos. Pero, primero, vení que tenemos que seguir con los negocios.
Este era el tercer día. Volvieron a dividir las ganancias del día.
Dijo el gitano viejo:
–Te digo que hoy es el tercer día y para mí es el último día, me tengo que ir. Debo volver al lugar de donde salí.

améntsa, te beshés aménde.
–No (Shpanyolitsko 1), nashtív, tumé shay zhan kórkorro, tumé avéna baxtalé, avéna tumén but gláti, tumé shay trayína defiál mishtó. Na nekezhisávon pála mánde.
Atúnchi so’l trin zhené amboldinisáyle, ay zhan so’l duy... inchá ay o Rrom... inchá. Núma o Rrom si les váreso ay akharél le ternés:
–Ashún, ternéa, sháva, bystérdjilem váreso, ále kathé, ke kamáv te dav dúma túsa.
Aviló o ternó ay o Rrom o phuró phenél léske:
–Serés ke tu pochindán pála varekáste panzh shelá dólaria? Áke che panzh shelá dólaria... akaná, ke me zhav...
Atúnchi vo zháltar ka’l trushulá, ay o Rrom o ternó te na muló, péska Rromniása zhi adjés trayíl.

–Pero… esperá, tío, me gustaría que vinieras con nosotros, tenemos un campamento gitano cerca, debés venir con nosotros, podés vivir con nosotros –dijo el joven.
–No, hijo mío, no puedo. Tienen que volver sin mí. Van a ser muy felices, van a tener muchos hijos, tienen toda una vida hermosa por delante. No se preocupen por mí.
Retomaron el camino los tres, e iban los jóvenes hacia un lado del camino, y el anciano hacia el otro, pero el viejo gitano llamó al joven y le dijo:
–Hijo, me olvidé algo. Vení, por favor, que te quiero hablar. ¿Te acordás que pagaste por alguien 500 dólares? Bueno, acá tenés tus 500 dólares, tomalos... ya me tengo que ir...
El gitano viejo se fue a su tumba, y el joven, si no falleció, con su mujer viven felices hasta el día de hoy.

 

 E Pústa le Danoshéski / La llanura (El desierto) de Danosh

Shavále, Rromále kamáv te phenáv tuménge eg diváno pále, kakó si eg diváno chachó kay ashundém les vi me katár murró pápo.
Sas kadó de domúlt, várekay ánd’o Úngriko, ánd’e Pústa, kothé beshélas o Dánosh, kay sas eg Rrom Lovári kay sas baró grastári, but Rrom lénas pe pála léste, sar chachó váyda, birévo sas mashkár kukolá Rrom, Rrom vestimé, ashundó ay pacháko, phenén ke pála léste kérdjili ek kiátra Rrusítsko prya ashundí kay vi díchili kathé, ánde kakó them, ay kay prinzharén la páshte sa le Rrom, kay busholas “Le Rrom zhan ánd’o chéri”, ramomós katar o Máximo Górki, Los Cíngaros van al cielo, serén la?
No, sar váyda/birévo sas péska kumpanyáke, ay mákar te na pachána vi baró Ray mashkár le Gazhé, ay sas les pála léste sar bish triánda zhené, ek antrégo tóyo Rroméngo, kay sa zhánas pe pénge gras pe’l kýmpuria, ay chinénas ay bichinénas grastén, núma but ánda’y fáyda kay lénas vulavénas la mashkár le Rrom le chorré, ke kothé sas but but zhené kay trayínas ánde’k barí serechíya, ánde’k baró chorrimós. Ay o Dánosh sas sar léngo gázda, pravarélas butén

Hace mucho en un lugar de la llanura Húngara vivía Danosh, un gitano Lovari, gran comerciante de caballos. Muchos gitanos lo seguían, era un verdadero líder, era un jefe reconocido entre sus gitanos, famoso y gran pacifista. Dicen que en él se inspiraron años después cuando se hizo la película rusa “Los cíngaros van al cielo”, de un cuento de Máximo Gorki, ¿la recuerdan?
Él era como el jefe unánime para su grupo y también un gran Señor entre muchos no-gitanos, que lo adoraban como líder. Lo seguían unas veinte, treinta personas, una verdadera banda de gitanos que siempre iba por los campos; compraban y vendían caballos y ayudaban también a los gitanos pobres, porque había muchos que vivían en extrema pobreza. Y Danosh era su protector:
ayudaba y alimentaba a muchos y desafiaba a la policía, que solamente tenía la esperanza de atraparlo, ya que no soportaban el liderazgo de un gitano también sobre los no-gitanos, pero no sabían cómo hacer ya que todos borraban sus huellas y la policía le tenía gran odio. Danosh era como Robin Hood, pero el Robin Hood gitano, y era famosísimo.

ay tromavélas le zhandarén, kay férdi sas len and’o gýndo kodyá nedyázhdya te len les várekay, ke chi rrevdínas e birevía eké Rroméski
pále pe’l gazhé, núma chi zhanénas sar te kerén ke sávorre bilavénas léski vúrma, barí inetsía sas len le gazhé la krisáke pe léste, sar o Robin Hood sas, numa le Rroméngo, baró anav kodó Dánosh, baró híresho manúsh.
Les sas les ek prya lashó amál kay sas zhídovo/zhidáno, kay sas ek prya baró kreshkedévo/komersiánto, kay vi sas o gázda eké baré birtósko ánd’o mashkár la pustáko, ay kay sas les ek raklí prya terní ay mýndro.
No, de chi zhanén sar, yékhvar diné pe léste le chor ay phabardé
lésko kher ay bírto ay liné p’e zor, te yertín, léska shya, le zhandárya bi-maladés thodiné béda p’o Dánosh, pe léske manúsh ay kumpánya, kay p’e músay, trobusardé te nashén ánd’e Rrusíya, katár chi may amboldé pálpale, núma, vo chi kerdásas kakó báyo, ke but kamélas kakalé gazhés, péske amalés, le zhidovós, sar shay kerélas vo kodyá kana sas ek manúsh milóso savorréntsa, vi le Gazhéntsa?,
núma le zhandarénge sas e shánsa kay sa azhukerdésas te peravén le Rromés, ay gelé pála léste, núma shóha nashtisardé te arakhén les.
Baró Ray sas o Dánosh, Rrom ashundó ay vestimé, mothón ke kutká muló, ánd’e Barí Rrusíya kay trayisardá, mothón, dekín anklistó ánda o Úngriko, ay kay kérdjilo ek manúsh prya pachivaló, núma vi may ashundó ay krisinitori baró, máshkar páshte sa le tsigeníyi,
pála e barí míla ay kamlimós kay sagdá sikadá karíng péske zhené ay mákar chi pachána vi karíng le Gazhé kay trayínas ánd’o nekázo ay e nevóya, kadó sas de 110/120 borsh.
Kakó sas murró diváno. Ma nay man so te phenáv tuménge. Ashén Devlésa.

Danosh tenía un amigo muy fiel, judío, que era un gran comerciante
y dueño de una hostería enorme en el medio de la llanura donde vivía con su hija, una chica joven y muy bonita.
Un día inesperado lo asaltaron, le quemaron la casa y también la hostería, lo peor de todo fue que los ladrones maltrataron y lastimaron
a su hija. La policía se aprovechó de la incertidumbre de todos y culpó al inocente Danosh y a toda su gente. Por eso, ellos se tuvieron que refugiar en Rusia, de donde no volvieron nunca más. Danosh era inocente, no podía cometer algo así contra su mejor amigo; se querían mutuamente. Además, ¿cómo podía hacer algo así, cuando él mismo era una persona misericordiosa con todos, hasta con los no-gitanos? Pero para la policía esta era la gran oportunidad
que esperaban desde hacía mucho para desacreditarlo, así que fueron a buscarlo, incriminándolo en todo este asunto, pero era un poco tarde, porque ya se había escapado con su gente a Rusia porque sabía de la trampa de la policía.
Era un gran señor Danosh, un gitano muy querido y muy respetado
por los gitanos y por muchos no-gitanos también, porque seguía ayudando a los pobres sin fijarse en su raza. Dicen que murió en Rusia donde vivió el resto de su vida después de haber salido de Hungría. Esto sucedió hace 110 o 120 años.
Esta es mi historia. No tengo más que decirles. Quédense con Dios, amigos míos.

 

O Diváno Rrusiyáko le Chommpésko ánda’l Bogéshti

La historia Rusa de Chompi de los Bogeshti

 Kakó si ek diváno chachó ánda’y Purayí Rrusía, e Ródina, kay ashundém les vi me kátar murró dad o Yóno vi kátar murró pápo o Besáno.
Muló ka ek chorrí Rromní, ka e Yéla, láko Rrom o Chómpi o Grastári, Rrom ashundó ay vestimé mashkár sa le Tsigeníyi, vi ánd’o Úngriko vi ánd’e Rrusíya zhanénas pa les(te), sar o Dánosh o Ungarézo sas, o Dánosh Pústa sar phenav leske me. No, kakó sas lesko may lashó kolégo.
Kadó so phenáva tuménge akaná, Shyavále, Rromále, petsisáylo
karíng o déshto, 1910, o káver vyáko. No, e Yéla ruyá les but, gerí, terní manushní sas. Angroposardá les sar trobul pe. P’o inyáto djes, ay mákar te na pachána, vo aviló late and’e tséra ay la-pe te xal pe lása, chi zhanglyól pe ánda sóste.
D’ánda kodó djes la-pe te phirél late, ku ryat ku djes.
Ek dáta, no, aviló ay da láke dúma:
–Ashún, shey borío, phénke, sar xasáylo o fedevo pa ibríko

Esta es una historia verdadera de la Vieja Rusia, la madre patria, que escuché de mi padre, Yono, y de mi abuelo, Besano.
Falleció Chompi el vendedor de caballos, el marido de una gitana pobre que se llamaba Yela. Este hombre era un gitano muy conocido entre todos los grupos gitanos de Hungría y de Rusia. Fue igual de famoso que su compañero, Danosh el húngaro, Danosh Pústa (Daniel Llanura), como lo llamaban algunos gitanos; bueno, Chompi era su mejor amigo. Esto que les voy a contar sucedió aproximadamente en 1910, a comienzos del siglo pasado.
Cuando falleció Chompi, Yela lo lloró muchísimo, todavía era una mujer muy joven. Lo enterraron como correspondía. Y al noveno
día, aunque no lo crean, él vino a su carpa y se puso a discutir con ella, no se sabe por qué. Y así empezó a visitarla de día y de noche.
Un día vino y le habló:
–Escuchame, ¿cómo se perdió la tapa de la tetera del samovar?

ka’y máshina, o samovári?
Chi zhanelas voy kodó, núma da pálpale:
–Ap so zhanáv me so sas? Kam azbadá les ay xasardá les várekon.
Vo sa phirélas late, atúnchi voy zumadá te nakhél inyá baré payá, inyá rékuria, sar mothónas láke le manúsh le phuré, vi duy, vi trin, vi inyá payá, te na may sikádjol o Geró Chómpi láke sar choxanó. No, vo sayekh phirélas láte, but Rrom dikhlé les.
Atúnchi, ay te yertín, ay te avén baxtalé, voy biyandá léstar glatá. Kakó chachó sas.
Kána la glatáke sas abá 9 borsh. Ek data khelénas pénge le Rromané gláti pe’k mal pásha le tséri, ay kothé sas vi léski gláta, o Drila, kadyá bushólas.
Ay lel vo o Chómpi o Grastári, kay sa zhálas te dikhél péske shavés, ay del péska glatá frúti, guglimáta ay bombóya, máshkar káver prezénturia kay andásas péske shyavéske pe kodó djes, ay la-pe ay gelótar. D’atunchara chi may aviló pálpale. Si but Rrom kay phenén ke o Chómpi nas chachés muló, ke sa sas zhuvindó.
Vi murró kak o Shódi (t’al yerto) ay but anda murré nyámuria zhanénas prya mishtó ke kadó diváno sas chachó.

Ella no lo sabía, pero le respondió:
–Y yo que sé lo que pasó. La habrá tocado y perdido alguien.
Él siempre la visitaba, entonces ella probó de atravesar nueve ríos, como le decían los gitanos viejos, y lo hizo una, dos, tres, hasta cumplir las nueve veces, para que no se le aparezca más el pobre Chompi como un espíritu. Pero igual él la seguía, muchos gitanos lo vieron. Entonces, un día ella quedó embarazada, y a su debido tiempo, tuvo un hijo de él, de su marido. Esto es una historia real.
Un día, cuando su hijo Drila, así se llamaba, ya tenía nueve años y estaba jugando con el resto de los chicos del campamento gitano, Chompi su padre, que siempre lo visitaba, se le acercó y le dio frutas, dulces y bombones, entre otros presentes que le trajo ese día. Y después de ese encuentro no volvió nunca más. Hay muchos gitanos que dicen que Chompi verdaderamente no había fallecido, que siempre estuvo vivo.
Mi tío Shodi, que en paz descanse, y otros familiares míos sabían que esta historia es verdadera.

 

O Rrom ay o Beng / El gitano y el Diablo

Sas pe kay nas pe ek Rrom amaréndar kay sas desyá chorró ay beshélas pe’l kýmpuria péska zhuvliása ay péske deshudó shavéntsa. Amaró Rrom lasharélas ay bichinélas kakávia ay sa phirélas ánd’o gav te pravarél péska familiá, núma butívar nas gerés lové ay chi zhanélas so te kerél.
Eg dáta zhal ay anzarél péski tséra várekay dur katár le fóruria,
ay kon avél leste?, avél léste o grófo kay sas vi o gázda pe sa le phuviá kruglóm, ay pashól pásha e tséra le Rroméski:
–Rróma, so kerés tu kathé?, phénke.
–Ap sar so keráv?, chi dikhés, Ráya baréa?, anzardém murrí chorrí tséra te besháv mánge kathé la familiása pe úni djes ke nay man so keráv.
–Sar si kodyá?, mothól o grófo, me shay dav tu kak buchí te kerés, zhanés te semís?
–Te so?, gyndil pe o Rrom, núma chi phenél khánchi.
–Me shay dav tu symúntsi ay tu thos le and’e phuv te baryón ay púrme vázdes so semisardán ay bichinés sa p’o bazari, ashilám?, phénke.

Había una vez un gitano de los nuestros que era muy pobre y vivía en el campo con su señora y sus doce hijos. Nuestro gitano arreglaba y vendía ollas y sartenes, y siempre trabajaba porque tenía que rebuscárselas para alimentar a su familia, pero muchas veces no tenía ni un centavo, así que no sabía qué hacer.
Un día levantó su carpa en un lugar muy lejano de las ciudades, y ¿quién piensan que lo visitó? Lo vino a ver el conde, quien era el dueño de todas las tierras de los alrededores, y se acercó a la carpa del gitano preguntándole:
–¿Gitano, qué hacés acá?
–¿Cómo que qué hago? ¿No ves, mi gran Señor? Levanté acá mi pobre carpa para quedarme con mi familia unos días, porque, lamentablemente, no tengo nada que hacer.
–¿Cómo? –dijo el conde–. Yo te voy a dar algún trabajo para hacer. ¿Sabés sembrar?
–¿Hacer qué? –preguntó el gitano, sin decir nada más.
–Yo te voy a dar semillas y vos las vas a colocar en la tierra, después las semillas van a crecer y vos vas a cosechar todo, y lo vas

–Ashilám.
Kána abá gelótar o grófo, del dúma pésa o Rrom: Dévla, so te keráv?, katár zhanáv me te keráv buchí p’e phuv?, me sim kakaviári, núma vi te délas o beng pésko azhutimós, lávas les.
–Akhardán ma?, phenél o bivuzhó.
–So, so?, mothól o Rrom, katár anklistán tu?
–Sar?, páte tu chi dan muy pe mánde?, áketa me, kay shay lasharél sa che báyuria.
–No mishtó y, o Rrom phendá darátar, azhutisár man.
P’e teharín avél o grófo sersamóntsa káste te voríl o Rrom e phuv, so le azhutimása katár o beng kerél, núma o beng de xanzhuvaló
ay de “timbero”1 kay si, phenel, - Rróma, avén las amé rremeshágo te dikhás so avéla túke ay so avéla mánge ánda kachá buchí.
No, neríl o beng eká xoxamnyá kopikása, - ay so lésa tu?, mothól o Rrom, so si téla’ y phuv vay so si oprál pa’y phuv?
–Oprál lav, phenél o beng ke kamélas te athavél le Rromés ay zháltar.
No, zhal o Rrom ay mangél katár o grófo symúntsi kolompirénge,
morkoyénge, sa so baryól téla’y phuv.
No, kerén buchí ay aresél o djes le chidimásko, lel o Rrom so si telál téla’y phuv ay o beng so si oprál, le vúni/rredechíni ay zháltar.
Pa úni djes pále avél o beng ay mothól le Rroméske, - Rróma, xoxadán ma, dan ma sa so baryól oprál, ay nay khanchésko.
–No, phenél o Rrom, si sar tu manglán pála o rremeshágo, e apuesta2.
–Na, Rróma, akaná trobúl te semisarás pále ay me si te lav sa so si téla’y phuv.

a vender en el mercado. ¿Aceptás?
–Acepto.
El gitano una vez que quedó solo empezó a hablar consigo mismo: “¿Dios, qué voy a hacer? ¿Cómo puedo saber yo trabajar la tierra? Yo soy calderero y aunque me hubiese dado el mismo Diablo su ayuda...” En ese mismo instante apareció El Diablo.
–¿Me llamaste? –preguntó El Malo.
–¿De dónde saliste? –se inquietó el gitano.
–¿No hablabas de mí? Me mencionaste cuando pensabas en tus asuntos.
–Bueno –dijo el gitano por miedo–, ayudame.
Al día siguiente vino el conde con las herramientas necesarias para que el gitano se dedicara a sembrar y a arar la tierra, lo que hizo inmediatamente el gitano con la ayuda del Diablo. Pero El Diablo, avaro y jugador como es, le dijo:
–Gitano, hagamos una apuesta para determinar qué va a ser tuyo, y qué va a ser mío de este trabajo, con qué se va a quedar cada uno de lo sembrado.
Entonces ganó El Diablo con una moneda falsa, y el gitano le preguntó:
–¿Con qué te quedás: con lo que está arriba de la tierra o con lo que está abajo?
–Me quedo con lo de arriba –dijo El Diablo que pensaba engañar
al gitano e irse pronto.
Entonces se fue el gitano y le pidió al conde semillas de papas, zanahorias y todo lo que crece debajo de la tierra.
Trabajaron duro y llegó el día de la cosecha. El gitano se quedó con todo lo que crecía debajo, y El Diablo con lo que estaba arriba, las raíces y las hojas que no representaban nada.

–No, mishto’y phenél o Rrom, ay zhal atúnchi ay mangél symúntsi djivéske ay peredeytsénge katár o Grófo, sa so baryól oprál pa’y phuv, ay may palál kána chidé ay vuladé, pále le vúni ashilé ka beng.
O Rrom zhanélas ke o beng sas te ambóldel pálpale pála léste te potroíl pe, te bengíl3 pe, te mudarél les, atúnchi da dúma peske shavéntsa, - tumé volín le tatás?
–Ey, sar te na?, phendé le shavorré.
–No, mishtó y, adjés vay tehára si te avél o kolavér pála mánde, ferín ma, len shuriá ay kashtorré, ay melyávon sa, ay khelén tuménge máshkar tuménde, ay kána dikhéna les ke avél, djiláben kakó: táte, andán aménge o mas, abá sas amén le legúmi, akaná chaylilám, táte, andán aménge o mas, abá sas amén le legúmi, akaná chaylilám, ay asán zuralés. No, p’e teharín pále avél o bivuzhó ay o Rrom dikhél les de durál sar pashól pásha léste,
–Bre, Rróma, so kerdán?, pále xalán ma, kheládjilem, pále le vúni dan ma, o beng, phénke.
–Dikh, me kerdém so tu phendán, na xoliávo, phenél o Rrom, ay o beng sar sporilas pe le Rromésa, ashunélas sar kerénas muy le shavorré.
–Kon si kodolá, Rróma?
–Murré shavé si.
–Ay so kerén?
–Na dará khánchi, bénga, férdi khelén pénge.
–Ay pe sóste?, so mothón?, - chi ashunáv, so mothón?, pa mas?
–Chi zhanáv, mánge myal ke djiláben: táte, andán aménge o mas, abá sas amén le legúmi, akaná chaylilám, núma nay khánchi kodyá, shavorré si.

En unos días volvió El Diablo y dijo:
–Gitano, me engañaste. Me diste todo lo que estaba arriba, y no vale nada.
–Bueno –le contestó el gitano–, de la apuesta que hicimos, es lo que vos elegiste.
–No, gitano, ahora tenemos que sembrar nuevamente, y esta vez me voy a quedar con todo lo que crezca por abajo, y vos con lo que crezca por arriba. –Está bien –le afirmó el gitano y se fue a pedir semillas de trigo, de tomates, y así se quedó otra vez con el fruto de la cosecha. De nuevo al Diablo le quedaron las raíces.
Nuestro gitano sabía que El Diablo iba a volver otra vez a quejarse, a vengarse, a matarlo. Por eso, el gitano decidió hablar con sus hijos.
–¿Ustedes quieren a su papá –les preguntó él.
–Sí , papá, ¡¿cómo no te vamos a querer?! –respondieron todos ellos.
–Bien –se dirigió el gitano a sus hijos–. Hoy o mañana va a venir El Malo a buscarme, defiéndanme, agarren cuchillos y palos, ensúciense y jueguen entre ustedes. Cuando vean que se acerca El Malo canten lo siguiente: “Papá, nos trajiste la carne, ya tenemos las legumbres, ya estamos satisfechos; nos trajiste la carne, ya tenemos
los legumbres, ya estamos satisfechos“ y rían con fuerza. A la mañana vino de nuevo El Diablo, y el gitano lo vio acercarse desde lejos.
–Eh, gitano, ¿qué hiciste, otra vez me engañaste? Jugaste muy mal conmigo, de nuevo me diste las raíces.
–Mirá –se defendió el gitano–, yo hice lo que vos me dijiste, no te enojes.
Y así hablaban ellos dos mientras que los hijos del gitano hacían un lío muy grande.

Kána o beng thodá sáma ay ashundá, phendá, - núma kukolá djíki gláti pomenín ma man?
–Naaa, phendá o Rrom.
Núma o beng la ánda yekh ay prastandóy gelótar kothár daratar
ay chi may amboldá pálpale, ay meklá le Rromés, kay pála e lashí buchí kay kerdásas, la katár o grófo kodyá phuv, ay o beng chi may amboldá pálpale, de cuiqui4. Sa athavél o Rrom le bengés. Te na muló kodó Rrom, zhi adjés traíl.

–¿Quiénes son estos, gitano? –preguntó El Diablo.
–Son mis hijos –respondió.
–¿Y qué están haciendo? –volvió a preguntar El Malo.
–No tengas miedo, Diablo, solamente están jugando.
–¿Y a qué están jugando? ¿Qué dicen? No los escucho bien –insistía El Diablo.
–No sé. Me parece que dicen: “papá nos trajiste la carne, ya tenemos los legumbres, ya estamos satisfechos.” Pero, Diablo, esto no es nada, son sólo niños.
Cuando el diablo puso atención y escuchó las palabras, dijo:
–¿Será que estos chicos salvajes me mencionan a mí?
–¡No! –explicó el gitano.
Pero El Diablo enseguida se asustó y se fue corriendo de ahí y no volvió nunca más, y dejó al gitano, que por el trabajo bien hecho, también recibió aquella tierra de parte del conde, y del “cuiqui” el diablo no se apareció más por ahí.
Y colorín colorado este cuento ha terminado.

 

 O Pódo p’e Dúnerya / El puente sobre el Danubio

Sas kadó de domúlt, chidinisáylesas trin phral, trin phral sa zidária, le pýrvi Rromané zidária, ay o may baró phral o Manúylya, sas léngo máistori o baró, chidinisáylesas te kerén pódo p’e parní Dúnerya, núma so djesé kerénas e ryat xasarénas, chudisávonas ay gyndínas pe sar te ankerén le fundaménturia, p’e parní Dúnerya, te vázden o pódo.
Chidá len o may baró phral, o Manúylya, Máistori baró, kerdá
len te solaxán pe yeftá khangeriá, ay kónik te na mothól péska Rromniáke, kay may ráno avéla, la si te mekén and’o fundaménto, o fundaménto te ankerén p’e parní Dúnerya, pódo te kerén.
Sávorre e ryat gelinétar, kheré, ay pénge Rromniánge mothodiné
sa, de férdi o máistori o baró, o Manúylya, péska Rromniáke chi mothodá khánchi.
De diminiátsi, sa le zidária, gelíné p’e buchí, azhukerénas te dikhén kon may anglál sas te avél, e Lénka, kay sa ráno avélas, le Manuylyáski, le Maistoréski le baréski Rromní. May de-diminiatsára
vushtilí, kerdá le Manuylyáske ek tiptsía xabenésa te angerél léske, ay thodá la pe pésko shoró, ay la o drom. Sar nakhélas ángla

Se juntaron tres hermanos, los tres albañiles, los primeros albañiles
gitanos. Eran tres grandes constructores buenos, el mayor se llamaba Manuylya, para levantar un puente sobre el blanco Danubio,
pero lo que hacían de día, de noche lo perdían; se sorprendían y pensaban cómo mantener los cimientos, para levantar el puente sobre el blanco Danubio.
Los agrupó el hermano mayor, Manuylya, el constructor, y los hizo jurar por siete iglesias que ninguno diría a su propia esposa, de modo que la que viniera más temprano, a ella dejarían en los cimientos, los cimientos sobre el blanco Danubio, para levantar un puente. Todos se fueron durante la noche a casa, y a sus esposas les contaron todo, solamente Manuylya, el hermano mayor, a su esposa no le contó nada.
A la mañana, todos los albañiles, fueron al trabajo; esperaban ver quién iba a venir más temprano. Lenka, que siempre llegaba primero, la mujer de Manuylya, se levantó muy temprano, le preparó

kodolá kay beshénas kruglóm láte, akharélas lénge Rromnián, ay sávorre phenenas, - zha, zha, ke may palál vi amé avása. Thay voy sidjarélas, pásha o Manúylya te zhal, tiptsía xabenésa te angerél, ay sa le zidária buchí kerénas, telé dikhénas, káski Rromní may anglál sas te avél, sar dikhlá o Manúylya, o máistori baró ke e Lénka , kay sa ráno avélas, avélas p’o drom, la-pe te rovél, zberílas, zberílas, ay rrudjisáylo ka Del: “Ráya, Devla Baréa!, balvál te phúrdel, byrshínd te del, pa láko shoró láki tiptsía te peravél, pálpale te ambóldel!”
Balvál phurdá, byrshínd da, pa láko shoró e tiptsía peradá, kodyá chidá la, vazdá la pále, p’o shoró thodá la ay la o drom, O Manúylya, o máistori baró, sa rovélas thay rrudjílas pe: “Shúnta ma, Dévla!, Saporró te anklél, láko drom te shinél, xav cho yiló, kheré te ambóldel!”
Saporró anklistó, láko drom shindá, kodyá rigáte thodá pe, o Saporró nakhló, voy pésko drom la, zhálas pásha’l zidária ay de durál akharélas: “Kumnátsi!, Manúylya, Máistore baréa, mothó mánge, sóstar rovés, sóstar zberís?
Láke o Manúylya mothodá: “Shey, Lénko, kay sa ráno avés, murrí angrustí sumnakuyí venchimáski and’o fundaménto pelí, kónik chi kamél te ankalavél la –Phánde man sheléntsa, Rroméa, and’o fundamento mek man, me si te lav la!
Phanglé la sheléntsa, and’o fundaménto meklé la. Swáko zidári po ek barr pála peste garávelas, la meklé, le barr pe late shorénas, te del o Del te ankerén o fundaménto, ánda o fundamento akharélas e Lénka kay sa ráno avélas: “De, Manúylya, Máistore baréa! So si kakó so shudán pe mánde?, rrudjí-man túte, pe murró, Pável te dikhés, pe murró murshorró, Pável, Pável, Pável!”, kodyá tsipílas and’o fundaménto, thay atúnchi vazdiné o fundaménto, kerdé o pódo p’e Dúnerya.

al marido un recipiente con comida y salió a visitarlo. En una bandeja
llevaba todo. Pasó en frente de las casas de sus cuñadas, que vivían una al lado de la otra. Las llamó pero las dos le contestaron: “Andá, andá, que más tarde vamos nosotras también”. Lenka estaba apurada por llegar rápido, sabía que el marido tenía hambre, que trabajaba en las alturas y que la estaba esperando como siempre.
Mientras tanto los tres hermanos estaban trabajando duramente
y echaban un vistazo al camino, desde las alturas, para ver a la mujer que iba a ser sacrificada. Cuando vio Manuylya a su mujer se puso a llorar, se lamentó y se puso a rogarle a Dios: “Señor, mi Gran Señor, que sople el viento, que se levante una tormenta, que se le caiga la bandeja con comida para que vuelva a casa”.
Sopló el viento, llovió, la tormenta le hizo voltear la bandeja con la comida, pero la levantó así como estaba en el mismo recipiente y siguió su camino. Manuylya seguía rogándole a Dios: “Escúchame Dios!, que salga una serpiente, que le corte el camino, te lo ruego, y que vuelva a casa”.
Salió una serpiente, le cortó el camino pero ella se puso de costado y la serpiente pasó; ella también siguió su camino. Desde lejos empezó a saludar: “Cuñados, Manuylya… Decime, marido mío, ¿por qué llorás?, ¿por qué te lamentás?”
Le dijo Manuylya: “Lenko2, porque siempre llegás temprano. Mi alianza de oro de nuestro casamiento se cayó en el cimiento, nadie quiere sacarla”. Lenka le respondió enseguida: “Atame con sogas y bajame hasta el cimiento, yo voy y saco de ahí tu alianza”.
La ataron con sogas, la dejaron en el cimiento. Cada uno de los hermanos guardaba piedras de canto rodado, y cuando la dejaron
en el fondo, echaron las piedras. Desde el cimiento gritaba

Te na kerdinésas les p’e vryámya sar trobúlas pe, triné zhenénge
shoré shindinésas, kodyá si so dásas órdina o amporáto, ánda kodyá mekliné la Lenká and’o fundaménto le podósko, p’o sígo les te vázden les.
Ay kána nakhénas rachása, le manúsh p’o pódo, sa ashúndjolas pe and’o tunyáriko: “Pável, Pável, Pável…”
Káver paramíchi, délas dúma pa ek khangerí vay mynestíria kay vazdásas o Manúylya. Úni phenén ke pe yeftá borsh le ándjeluria ankaladiné la Lenká ánda o pódo swáko ryat ay angerénas la kheré te del chuchí péske shavés, ay ke pála yeftá borsh voy gelítar kheré ke o Del skepisardásas la. Ay kadyá sas ke o pódo nas pochindó shorésa, várekon kurbáno trobúlas te del pe.

Lenka, la que siempre llegaba primero: “Manuylya, Manuylya, ¿qué es lo que estaban tirando detrás de mí? Te ruego que cuides de mi Pavel, que cuides de nuestro hijito. ¡Pavel, Pavel, Pavel!” Así gritaba Lenka desde el cimiento y así fue como lo levantaron e hicieron el puente en el Danubio.
Si no levantaban el puente a tiempo, les iban a cortar la cabeza a los tres hermanos, así dictaba la orden del emperador, por eso dejaron a Lenka en el cimiento del puente.
Cuando la gente pasaba de noche por el puente, siempre se escuchaba como un eco en la oscuridad: “Pavel, Pavel, Pavel...”
Se asevera que durante los primeros siete años posteriores a este hecho los ángeles sacaban a Lenka del cimiento del puente cada noche, para llevarla a su casa para que amamantara y cuidara a su hijo. Después de esos siete años se le permitió quedarse con su familia para siempre. Dios la había salvado. Y así fue que el puente no necesitó ser pagado con la decapitación de los trabajadores, ya que en su lugar se sacrificó a Lenka.

 

O Yóshka ay o Sindzhórdzhi / Yoshka y San Jorge

Mothól ek diváno demultanó, sar phendá les mánge murró pápo, ke ek dáta ek Rrom kay bushólas Yóshka, sar ambóldelas pálpale
pa’l gavá pe káver drom kay shóha chi lélas, dikhlá ek gavorró. P’o drom karíng kodó, sar nakhló katár le vudará le murmuntsénge, maládjilo eké barrésa kay núma so farbosardésas ay pe léste sas ek státua le Sindzhordzhéski ankestó p’o gras sar mudarélas la alá, le sherkanós. Patréto desyá prinzhardó.
Ánde kodyá, so la sáma vo sas ke o kípo sas rimomé katár e vryámya ay bi-farbáko, ay la les ek barí míla ánda léste.
O Rrom geló karíng o Gazhó kay lelas sáma katár le trushulá ay phendá léske.
–Gazhéa, avélas mánge drágo te shay dikháva kakalá ikaná lashardí ay farbomé, pochináv túke p’e buchí.
Ashilé.
Ay o Rrom beshló péske ánd’o gav, ánde’k traxtíri.
Pe teharín, amboldá pálpale ka’l trushulá te dikhél sar sas e buchí
kay pochindásas, núma dikhlá ke o portásh férdi farbosardásas le Sindzhordzhés ay le grastés, ay meklá le sherkanós sar kay sas.

Dice una vieja historia, que me la contó también mi abuelo, que un día un gitano llamado Yoshka, volviendo de trabajar, tomó un camino que no conocía y así descubrió una aldea. En su camino tuvo que atravesar las puertas del cementerio donde encontró una roca, recién pintada, y sobre ella estaba la estatua de San Jorge a caballo matando a un dragón, imagen muy conocida.
Se dio cuenta de que la imagen estaba arruinada por el tiempo y le faltaba vida por los colores gastados y se entristeció. El gitano se fue hacia el gazhó1 que cuidaba el cementerio y le dijo:
–Me gustaría ver este ícono restaurado y bien pintado, te pago por el trabajo.
Se pusieron de acuerdo y el gitano se fue a vivir a una posada mientras tanto. Al día siguiente se fue al cementerio a ver el trabajo que encargó, pero vio que el guardia había pintado solamente la imagen de San Jorge y su caballo y había dejado al dragón así como estaba. El gitano se dirigió otra vez al portero.
–Te voy a pagar ahora para que pintes el dragón también, así como quise desde el principio. Veo que no terminaste el trabajo y

Pále o Rrom geló ka o portásh:
–Pochináv akaná vi túke káste te lasharés vi le sherkanós, la alá, sar manglém, ke chi dikháv mishtó te avél e ikána sar si akaná, dopásh farbomé, kamáv te avél sa farbomé, farbosár la alá, moré Gazhéa, phénke.
Na voyása o Gazhó pále la e buchí.
O Yóshka chiyiló pále, ke but sporisáylo le Gazhésa pála o Sindzhórdzhi, ánda kodyá amboldá pálpale ka pésko traxtíri, núma, sar avéla, peló naswaló.
Akhardá eké doxtorós, do doxtorén, núma ek barí chúma pelísas
pe kodó gav atúnchi ay but Gazhé mulé, nas láke lyáko, kónik nashtí sastyarélas les, achardá pe pe merimáste, xaimásko sas.
E ryat sar phabólas pe pésko páto del andré ek manúsh ay mothól léske:
“Rroméa, na dará –pi kadó, kakó pimós– ay shinaváv túke ke strázo si te sastyós, na dará khánchi, phénke”.
Pála kodyá, o Yóshka sutó péske ánda yekh ay kána vushtiló de diminiátsi, abá sastó sas.
Ay pushlá pa o manúsh katargódi ay kónik chi zhanélas pa léste.
Kána nakhló katár le trushulá, vi pushlá katár o Gazhó kodó, kay mothodá léske ke but Gazhé mulésas, núma, sar avéla, e chúma gelítar. Chudisáylo o Yóshka ay dikhlá ke e státua sas sa farbomé, ay peló léske desyá drágo, chaililó sa péske ilésa, umpáchi sas. Atúnchi
asandóy dikhlá la statuá d’ánda ek rig zhi ánd’e káver, alyardá, vazdá péski stadjí, naisisardá ay gelótar. Kadyá sas murró diváno manáy ánda léste.

a mí no me gusta que el ícono quede así. Pintá la imagen completa con el dragón.
Sin ganas el portero retomó el trabajo.
Yoshka se había cansado, y ver la imagen de San Jorge tan arruinada y la discusión con el no-gitano lo desanimó, y cuando volvió a la posada cayó enfermo.
Llamaron a un médico y a otro pero había caído una peste muy grande sobre el pueblo y habían muerto muchos no-gitanos. No tenía cura esta enfermedad y el gitano sintió que iba a morir. Durante la noche estuvo con fiebre y en su delirio escuchó la voz de una persona: “Gitano –le decía la voz–, no temas, bebé esta bebida y te prometo que enseguida te vas a recuperar, no tengas miedo”.
Después de esto se quedó dormido, y cuando se despertó a la mañana siguiente ya estaba sano. Preguntó por la persona que se le había aparecido en el delirio la noche anterior, pero nadie sabía nada.
Cuando pasó por el cementerio, le preguntó también al portero,
y se enteró por él que muchas personas habían muerto. Le pareció muy extraño todo esto pero su mirada cayó en la estatua, toda pintada, y se alegró. Después, contento, miró a la estatua una vez más de un lado y otro, y entendió. El que había ido a visitarlo era el mismo San Jorge. Levantó su sombrero saludando y se fue.

 

O Drabarimós / La adivinación

Sas pe kay nas pe, sas kadó de domúlt, p’e vryámya kána le pishomá bashavénas e lávuta. Néshte Rrom anzardinésas pénge tséri avriál ánda ek fóro, ay sa zhánas le Rromniá kothé te drabarén le gazhán ay le Rrom zhánas te lasharén kakávia, íshturia, kolá.
De diminiátsi ek Rromní phurí gelí and’o fóro ay zumavélas te drabarél eká gazhá kay chachés, chi pachálas pe but chi and’o drabarimós chi ánde late, sar kay sas mashkár savorrénde pe kodyá
vryámya, sar drabarélas la, nakhlí ángla lénde ek gazhí, kána e Rromní dikhlá la, ánda yekh alyardá ay da p’o gor ke kachá gazhí vurritsílas la kavriá kay voy drabarélas, ay phendá les láke, ay vórta kachá gazhí kay nakhlí ángla lénde beshélas duy vay trin kherá may inchá, kána e gazhí kay e Rromní drabarélas ashundá kodyá, mulí, ay phendá:
–Katár zhanés tu kodyá ke me sim láke vurríto, Rromnío?
–No, abá phendém túke so si o drabarimós.
De véselo ay de lashí kay sas e gazhí da la Rromniá chirál, shónko, manrró, cháyo, kolá ay manglá katár e Rromní te ambóldel pálpale tehára, ay te kerél láke kak manogála, fármeko lashó, na

Hace muchísimo tiempo, en la época en que las pulgas tocaban
el violín, unos gitanos habían levantado su campamento en las afueras de una ciudad donde iban las gitanas seguido a adivinar la suerte a los no-gitanos mientras sus maridos iban a arreglar ollas y sartenes.
Temprano a la mañana, una gitana vieja se fue a la ciudad. Trataba
de adivinarle la suerte a una no-gitana que, en verdad, no creía mucho ni en la adivinación, ni en la gitana, algo común en aquella época. Mientras adivinaba, pasó por ahí una no-gitana. Cuando la gitana la vio, enseguida entendió y se dio cuenta que esta no-gitana odiaba a la otra, a la que ella le estaba adivinado la suerte, y se lo hizo saber a su clienta. Y era cierto, la que había pasado vivía a dos o tres casas más allá, por eso cuando la gitana se lo comentó, su clienta se quedó realmente asombrada, y preguntó enseguida:
–¿Cómo sabés que mi vecina me odia, gitana?
–Bueno, te advertí lo que es la adivinación –contestó la gitana.
De contenta y de buena que era la no–gitana, le dio a nuestra gitana queso, jamón, pan, té y muchas cosas más. También le pidió a la gitana que volviera al día siguiente para que le entregase una pócima buena que hiciera que su vecina no la odie.
La gitana vieja agarró su bolso con la comida recibida y se fue a su campamento. Al día siguiente mientras volvía a la ciudad, el cielo se nubló de golpe y empezó a llover fuertemente ¿Qué podía hacer? No podía volver al campamento. A lo lejos vio una cueva, fue para allá y entró. En su interior había doce personas, hombres jóvenes vestidos con traje, con sombrero y barba. Todos estaban en cuclillas alrededor del fuego. Se asombró la gitana y saludó:
–Muy buenos días, gente –dijo ella.
–Gracias, gitana. ¿Qué hacés por acá? –le preguntaron.
–Y, gente, llueve mucho afuera, pero está bien esto, por el mes en que estamos, y además por ser invierno –explicó ella.
–¿Y te gusta este mes, agosto? –preguntaron.
–¿Y cómo no me va a gustar?, y además detrás de él viene septiembre que trae la primavera. Antes que estos meses está julio,
cuando empieza el invierno, el frío también tiene su encanto. Y después viene el verano, y sigue el otoño. Todos los meses del año me gustan3 –habló bien ella.
–Gitana, acá tenemos un regalo para vos. Tomá esta bolsa, pero no la abras hasta que no llegues a tu carpa.
Lo que le habían regalado era una bolsa grande y pesada, llena con monedas de oro.
Al día siguiente cuando fue a visitar a la no-gitana, a la que le había adivinado la suerte antes, le contó que doce personas que había conocido en tal y tal lado le habían dado monedas de oro, pero no dijo nada más. Mientras que le hablaba a su clienta, la otra no-gitana, la odiosa vecina, escuchaba atentamente, y una vez que

nasúl, káste te na may vurritsíl la e káver gazhí.
E phurí Rromní la pésko mandjín ay amboldá ka’l tséri. Pe teharín sar ambóldelas e phurí Rromní ánd’o fóro, o chéri buntuisáylo
ay la-pe te del byrshínd zuralés, yuy, so te kerél?, nashtí ambóldelas pálpale ka’l tseri, ánd’o durimós dikhlá ek bordáy ay geló inchá ay da andré, kothé sas deshudúy manúsh, mursh terné and’o kostúmo, stadjiása ay shoréntsa, kay beshénas de búshule kruglóm e yag, no, mirisáyli e Rromní ay da len ches:
–May drobóy tu, manushále!, phénke.
–May naís, Rromnío!, so avilán kathé?
–No, manushále, baró byrshínd del avrí, núma si mishtó kodyá pála o shon kay sam, ay p’o yivénd.
–Ay túke drágo kakó shon, “agosto”1?
–Ay sar te na?, ay vi pala kakó avel o septémbro, kay vi anel pésa e primovára, ay ángla kakó vi sas o “julio”2, vórta kána astarél o yivénd kay vi si les pésko shukarimós, ay púrme avén o miláy ay e támna, no, sa le shon si mánge drágo.
–No, Rromnío, áke, si amén ek podárka túke, le kakó gonó ay na putér les zhikáy chi aresésa ka chi tséra.
Ay so diné la sas ek gonó baró ay pharó, phérdo gálbi.
Pe teharín ay kána geló ánd’o fóro phendá péska gazháke kay drabarélas, ke deshudúy manúsh pe kutári ay kutári rig dinésas la gálbi, ay chi phendá chi avér khánchi. Zhikín délas dúma vi e kolavér
gazhí e vurrichóso ashunélas, ay pála kodyá, gelítar prastandóy pe’l kímpuria te dikhél le deshudón.
–May drobóy tu, Manushále.
–May Naís!, so anél tu kathé?
–O klima.
–Ay sar si akaná?, pushél yekh ánda lénde.

las gitanas y en la adivinación de la suerte.
Este es mi cuento, así se ha terminado.

 

Sar o shoshóy athadá le Ruvés / Cómo el conejo engañó al lobo

Sas ek baró vosh ay ánde léste beshénas swáko fyálo zhigéni, chirikliá, shoshoyá, bélki, chérburia, rish, ay but avér. Ay trayínas prya mishtó máshkar pénde.
Núma ek djes aviló ánde kodó vosh ek ruv baró ay zuraló ay kay sa beshélas kórkorro ay kérdjilo amporáto le voshésko. Swáko djes trobúlas te avél léste p’e zor ek zhigánya ánda yek família ay o ruv xálas la. Fúgo, sa le famíli ruyé, ke o ruv úzhe xalásas vay yekhé phralés, vay yekhá pheyá, vay le dadés, vay la da.
Atúnchi míshte djes, ek phuró shoshóy mothodá le kavré zhigenyénge:
–Pe teharín, me si te mudaráv le ruvés, mekén ma te zhav me káste te xal ma man.
Sa le kavér dikhlé les puterdé yakhéntsa. Dilyáylo kadó, o phuró!, núma vo kay sas lindraló gelótar te sovél bi te del pálpale khánchi ka’l may terné.
Pe teharín, chi geló fúgo ka ruv, núma azhukerdá sa o djes zhi kay rachiló ay geló ka ruv. O ruv azhukerélas defyál bokhaló ay xolyáriko:

Había un bosque muy grande habitado por todo tipo de animales,
pájaros, ardillas, ciervos, osos, y muchos otros. Y se llevaban muy bien entre ellos.
Pero un día vino a este bosque un lobo grande y fuerte, que estaba acostumbrado a vivir solo, y se hizo el rey de este bosque. A la fuerza obligaba que cada mañana se le acercara un animal de alguna familia, y se lo comía. Pronto, todas las familias lloraban, ya que el lobo se había comido a algún hermano, a alguna hermana, y a veces hasta al padre o a la madre de la misma familia.
Entonces, cierto día, un conejo viejo les dijo al resto de los animales: –Mañana voy a matar al lobo. Déjenme que yo vaya.
Todos lo miraban con los ojos asombrados. “Enloqueció este viejo”, pensaban. Pero él se fue tranquilamente a dormir porque estaba con sueño, sin darles explicaciones a los más jóvenes. A la mañana no salió muy temprano, esperó todo el día hasta que oscureció
y recién entonces se fue a lo del lobo. El déspota lo estaba esperando hambriento y enojado:
–¿Cómo que viniste vos? Encima que sos pequeño, llegás de

–Sar avés tu adjés?, teála san tsinorró, ay p’e ryat avés? Sar si te chaylyuváv me túsa?
–Na akúsh, mothodá o shoshóy, zhanáv ke sim tsinorró, ay ánda kodyá avilám le dromésa panzh amíguria1, núma astardá amén káver ruv ay xalá murré amigonén. Núma me shay nashlémtar ay avilém zhi-kathé te motháv les túke.
So xolyáylo o ruv!, tsipisardá:
–Sar ke káver ruv?, kachá phuv si murrí! Me sim o gázda! Sar shay avél káver ruv mánde te xal murró manrró?
–Te kamésa, phendá o shoshóy, shay sikaváv túke kay si kodó ruv. No mishtó y, phenél o gazhó, motháv o ruv.
O shoshóy angerdá le ruvés zhi ánde’k xaíng purayí ay phendá léske.
–Dikh che daranó si o káver ruv, garádjilo ánde kachá xaíng!
O ruv thodá pésko sheró and’e xaíng te dikhél, ay téla e vedyária
le shonutóski dikhlá pésko muy and’o pay. Vo zhanélas akaná sar si o káver ruv, o duzhmáno.
Atúnchi tsipisardá xoliása ay ánda’y xaíng amboldá pálpale lésko gláso. Ay ínke may but xolyáylo o ruv, ay shudá pe and’o pay kay sas adýnko/profúndo2 ay dur katár o muy la purayá xaingáko. Peló kothé ay tasuló ánda yekh.
Kadyá sas sar le zhigéni le voshéske Naís le shoshoyéske

noche. ¿Cómo puedo saciar mi hambre con vos?
–No te enojes –le pidió el conejo–, sé que soy pequeño y por eso venía con cinco amigos más, pero en el camino nos agarró otro lobo y se comió a mis amigos. Pero yo me escapé y llegué hasta acá para contártelo.
Se enfureció el lobo y gritó:
–¿Cómo que otro lobo? ¡Esta tierra es mía! ¡Yo soy su dueño! ¿Cómo va a venir otro lobo para comerse mi pan?
–Si querés te muestro el lugar donde se encuentra este lobo –se ofreció el conejo.
Aceptó el extranjero, digo, el lobo.
El conejo lo llevó entonces a un aljibe antiguo y le dijo:
–Mirá qué miedoso que es el otro lobo. Se escondió en este pozo.
Nuestro lobo se asomó desde arriba del aljibe, y ahí bajo la luz de la luna, vio su propio rostro reflejado en el agua. Ya sabía cómo era el otro lobo, su enemigo. Entonces, gritó con mucha rabia, pero el eco le devolvió su propia voz, y el lobo se enojó más todavía, y se tiró entonces en las aguas profundas del pozo, lejos del borde, se cayó y se ahogó de inmediato.
Así fue como los animales del bosque, gracias al conejo, se salvaron del lobo.

 

O Rrom o muzikánto / El Gitano músico

 Sas ek Rrom ánda’y Rrusía, kay sas ek baró muzikánto ay djilabaitóri,
de híresho, de vestimé kay sas, léski vyástya areslí zhi ka o amporáto ánda o Úngriko, kay kerdá so kerdá ay tradá manushén te zhan pála léste ay pála sa léski família ánd’e Móskwa te angerén le ánd’e Budapéshta, ánd’o Úngriko.
Kána areslé ánde kodó them, vo péska zhuvliása ay péske shové shavéntsa, o amporáto vazdá léske ek barí avlín vórta anglál ka péski avlín, ay kay sas saykfyálo de mýndro ay de barí.
Kána o amporáto kamélas te ashunél kak djilí, ay kadó sas páshte swáko djes ay pe but chásuria, akharélas le Rromés ay phenélas léske:
–Rróma, basháv ay djilábe mánge kak guglí djilí.
Ay o Rrom, atúnchi, lélas ay tsírdelas ánd’e gitára kak mýndro-shukár phurikayí djilí Rromayí, ay pála but chásuria ay kána délas gáta e buchí o amporáto phenélas léske:
–No, Rróma, te avés baxtaló, naís tuke, te avés baxtaló naís túke.
Ay kadyá, djes pála djeséste sa kodyá buchí, núma lové chi

Había un gitano en Rusia que era un gran músico y cantor, de famoso y admirado como era, su fama llegó hasta los oídos del emperador de Hungría. El poderoso gobernante hizo todo lo posible
y mandó gente a buscar al gitano y a su familia a Moscú, para facilitarles su viaje al palacio real en Budapest, Hungría.
Cuando llegaron a este lugar, el músico gitano, su mujer y sus seis hijos, en la corte les dieron la bienvenida, y el emperador ordenó que le construyeran un palacio, exactamente enfrente de su propio palacio real, igual de hermoso y espléndido.
Y cuando el emperador quería escuchar una canción, y esto pasaba casi todos los días y por muchas horas, llamaba al gitano y le decía:
–Gitano, tocá y cantame una dulce canción –y el gitano tomaba la guitarra y estiraba los acordes al tono de alguna hermosa y vieja canción gitana, por muchas horas.
Al terminar el emperador le decía encantado:
–¡Buenísimo gitano! ¡Gracias y que Dios te bendiga! ¡Buenísimo gitano! ¡Muchas gracias!

délas les.
Ay nakhlé le djesá, nakhlé le rachá, le kurké, le shon, duy-trin, ay o Rrom ma nas les lové, sa xalásas so sas les ánde pésko galáv, ay ma nas len so te xan vay so te pen, e Rromní vachílas pe ay le shavorré rovénas ánd’e bokh.
O Rrom beshélas ka ek kafanáva ay pélas péske ek kafútsa sar gyndílas pe so te kerél, ay sar te del dúma le baré amporatósa, ay sar te pravarél la familiá, kána anda yekh aviló léste ek gýndo:
–Yuy, Dévla, akaná zhanáv so keráva, phénke.
No, atúnchi o Rrom geló ka o masari ay phendá leske:
–Dikh, phénke, me sim o djilabaitóri le amporatósko, murrí avlín si vórta anglál ka léski avlín. Phrála, ánta mánge kakó mas ay kukó, ka kutári ay kutári cháso, ay púrme lasharása.
Ay vi kadyá kerdá kukolésa kay bichinélas le zelenimáta, ay vi le Gazhésa le pekarésa.
No, o Rrom amboldá palpale kheré ay azhukerélas te avén, avilé le gazhé ay mekliné léste, masá ánda swáko fyálo, zelenimáta, manrró, ay mangliné pála yekh-avreste te pochinél lenge, ay vo phendá lénge:
–No, gazhále, te avén baxtalé, naís tuménge, te avén baxtalé, naís tuménge, phénke.
Pe soste von diné atweto:
–Na, na, manúsha, Rróma, so phenés aménge?, te avás baxtalé ay naisís aménge? Ap kay le lové?, músay túke te pochinés.
Ay vo sayekh pénelas:
–Te avén baxtalé, naís tumenge.
Xolyáyle le gazhé ay gelé prastandóy ka o amporáto ay purrisardé
les, vo péska familiasa xaliné, pilé ay chaililé.
Ketáni avilé pála léste ay angerdé les p’e zor angla o ampo

Así ocurría día tras día, horas y horas de canto, y le agradecía con palabras, pero dinero no le daba.
Pasaron los días y las noches, las semanas, los meses, dos o tres, y el gitano no tenía más dinero. Todos los ahorros que tenían los habían gastado durante aquellos meses sin ganancia. Y ya no tenían ni para comer. La gitana, su esposa, se quejaba, y los hijos de ellos lloraban de hambre.
El gitano estaba sentado en un bar mientras se tomaba un cafecito, y pensaba qué hacer, cómo hablarle al emperador, y cómo alimentar a sus hijos, cuando de repente le vino un pensamiento: “Dios, ya sé qué hacer!”, se dijo a sí mismo.
Bueno, entonces se fue a la carnicería y le dijo al dueño:
–Yo soy el músico de Su Majestad y mi palacio está justo enfrente
del palacio del emperador. Así que, hermano, traeme este corte de carne y aquel, a tal y tal hora, y arreglamos después.
Hizo lo mismo con el verdulero, y también con el panadero.
El gitano volvió a su casa y se puso a esperar los pedidos. Trajeron
y dejaron delante de él distintos cortes de carne, verduras, frutas, pan recién horneado, y querían, por supuesto, que les pagara. Pero en lugar de esto, él les dijo:
–¡Buenísimo! ¡Gracias y que Dios los bendiga! ¡Buenísimo! ¡Muchas gracias!
Contestaron a esto los perjudicados:
–¡No, hombre! Gitano ¿qué nos bendecís y qué nos agradecés? ¿Y la plata? ¡Tenés que pagar!
él igual seguía agradeciéndoles y bendiciéndolos. Se enojaron los no-gitanos y se fueron corriendo a quejarse ante el Emperador. Mientras tanto, el gitano se sentó a comer con toda su familia. Comieron
y bebieron hasta que quedaron satisfechos.

rato:
–So si, muzikántona! ke chi pochinés kanikáske, ay mangés kakó ay kukó savorréndar?, diliáylan?, phénke.
–Na, amporátona, cho barimós, me pochindém lénge, ay pochindém
sósa tu pochinés mánge kanágodi bashaváv, páte tu des man lové, amporátona, kana akharés man te bashaváv vi djesé vi riaté?, kana sa phenés mange, no, te avés baxtaló, naís tuke?, no, mishtó y, ay vi me kodolása pochinav sósa tu mánge pochinés.
–Chachés, phenél o amporáto.
Ay atúnchi akharél sa le barén ánda péski amporetsía ay del le e órdina te pochinén le Rroméske ek barí barí pochín, ay vi pochinén
sa la lumyáke, d’atunchára vi o Rrom trayíl sar amporáto ay o amporáto sa pochinel léske.
Te na mulé zhi adjés trayín.

Al rato, los soldados vinieron a buscarlo, y lo llevaron a la fuerza a ver al emperador.
–¿Qué pasa, músico mío, que no le pagás a nadie pero pedís y encargás a todo el mundo? ¿Enloqueciste?
–No, Emperador. Su alteza –contestó el gitano–, yo les pagué. Les pagué con lo mismo que vos me pagás a mí cada vez que canto. ¿Acaso me das dinero, Su Majestad, cuando me llamás a cantar día y noche, cuando me decís: “¡Buenísimo gitano! ¡Gracias y que Dios te bendiga! ¡Buenísimo gitano! ¡Muchas gracias!” Bueno, de esta misma manera yo le pago a todo el mundo.
–Es verdad –dijo el emperador.
Y después de esto llamó a toda la gente importante de su Imperio y dio la orden de que le pagaran al músico gitano de ahí en adelante un muy buen sueldo, y le pagaron a toda la gente a la que el gitano le debía. Y desde entonces el gitano vive como un rey, y el emperador siempre le paga su sueldo.
Y si no murieron nuestros personajes, viven felices hasta hoy.

 

E chichára ay e chir / La cigarra y la hormiga

 Sas kadó de domúlt, dur ánde’k vosh, kay unívar le manúsh zhánas te róden kash, sas phérdo zhigéni ánda swáko fiálo. Che mýndro than sas!, kerdó katár le vas le Devléske.
Sar vi pe swáko rig, ek djes areslí e támna pe kukó than. Pe la tamnáki vryámya, abá le burr, kopácha, patriá ay vi le luludjá kezdín te galbonín pe, kakó si váreso katár e dey e natúra. Ay púrme vi le patriá kezdín te perén telé pa´l kopácha.
Ánda kodyá pe kukó than sas vi búchumi tsigné vi baré, phérdo
sas, pála le sogodítska kopácha kay shinénas telé le manúsh.
Máshkar kadalá but búchumi kay ashilésas and’o vosh sas vi kasavé kay sas abá dopásh cherné. Téla ek búchuma kasaviátar areslésas le chiriá te kerén péngo kúybo. Kothé beshénas sasté ay zuralé. Le chiriá swáko djes, sar sávorre zhanás, but buchí kerén, de diminiatsára zhi p’e kalí riat sávorre kerén buchí vi terné vi phuré.
Téla kodyá búchuma kay beshénas le chiriá avilí de diminiátsi, máshkar le krénzhi ay patriá savé ínke ashilésas opré pe’l kopácha, ek rráza khaméski.

Hace mucho tiempo, en un bosque lejano, donde la gente iba a veces a buscar leña, ahí vivía una gran variedad de animales. ¡Qué hermoso lugar!, hecho por las manos de Dios.
Como a todos lados, un día llegó hasta ahí el otoño. Como sabemos, en la estación otoñal, los juncos, las hojas de los árboles y también las flores se ponen amarillas, trabajo de la madre naturaleza,
y luego, también las hojas comienzan a caerse.
Había muchos troncos, grandes y chicos, que quedaban después
de que la gente cortaba los árboles.
Entre todos estos troncos que quedaron en el bosque había muchos que estaban medio podridos, y bajo un tronco así vivían las hormigas, ahí hicieron su casita, su hormiguero. Ahí vivían sanas y fuertes.
Las hormigas, como todos sabemos, son muy trabajadoras. Desde la mañana hasta la noche todas trabajan, jóvenes y adultas. Debajo del tronco donde vivían las hormigas, entre las hojas y ramas secas, llegó una mañana un rayo de sol.
En esta estación del año ya era necesario para la gente usar botas

Ánde kachá sezóna le borshéski abá músay sas vi le manushénge
te phiravén pénge kheriá/bóti ay te len pe pénde taté gadá, ke abá shilá sas, fínke abá páshte vi o yivend sas te aresel. Shil sas.
Ek pahomé chichára phirelas péske dromésa and’o vosh. Kana areslí zhi ka’y búchuma ay dikhlá e rraza gelí kothé te tachól.
E chichára abá pe duy trin djes chi xalásas khánchi ay prya bokhalí sas.
Sar kothé térdjolas avilé avrí le chiriá te kerén péngi buchí. Raduisayli e chichára kána dikhlá le, da pe gýndo: “skepisáylem”.
- ¡O Del te bosloíl tumén savorrén!, tsipisardá e chichára le chiriánge, - tumé sa kerén buchí ay ánda kodyá sa si tumén ánde tumaré kherá so te xan. Me prya bokhalí sim, shay dénas ma váreso
te xav?
Kána ashundé le chiriá ke várekon délas dúma léntsa, opré vazdé ek tsérra péngo sheró numa pále liné pe te kerén péngi buchí.
Chi kamlé te ashádjon te den dúma la chicharása te na xasarén péngi vryámya. Férdi ek purayí chir tsipisardá pálpale:
–Kon san tu ay so kamés améndar? Amé chi azbadám tu!
–Me sim e chichára ay nay ma so te xav, bokhalí sim. Mangáv
tuméndar, xav tumaró yiló, te den ma váreso te xav. Phendá e chichára.
–Ashún, amén chachés si sogódi te xas. Amé antrégo miláy kerdám buchí ay phirdám pála kadó xabé, ke avél o yivénd, ay te avél amé sa so trobúl amén. So kerdán tu kána sas o milay?, tu chi phirdán pála xabé, tu chi kerdán buchí. Phendá láke pálpale e purayí chir.
–Na, me djilábavas, phendá e chichára.
–Kána trobusardánas te kerés buchí tu djilábesas, akaná pále nay tu so te xas ay mangés améndar , e chir abá xolyáriko sas.

y ropas abrigadas, que ya hacía frío. Ya casi llegaba el invierno.
Una cigarra congelada de frío andaba por su camino en el bosque
cuando llegó hasta el tronco y vio el rayo del sol, se acomodó para calentarse.
La cigarra durante dos o tres días no había comido nada y tenía mucha hambre.
Mientras ella se detenía bajo el sol, salieron las hormigas para cumplir con su trabajo. Cuando las vio la cigarra se puso muy contenta
y pensó: “Me salvé”, entonces les habló:
–¡Que Dios las bendiga!” –saludó la cigarra–. Ustedes siempre trabajan y por eso tienen en su casa siempre algo para comer. Yo tengo mucha hambre ¿me convidan algo?
Cuando las hormigas escucharon que alguien les estaba hablando
levantaron un instante sus cabezas y de vuelta se pusieron a trabajar. No querían detenerse hablando con la cigarra para no perder tiempo. Solamente una hormiga vieja gritó:
–¿Quién sos vos y qué querés de nosotras? Nosotras no te llamamos.
–Yo soy la cigarra y no tengo para comer, tengo hambre. Les pido algo para comer, por favor –dijo la cigarra.
–Mirá, es cierto que tenemos de todo para comer. Nosotras pasamos el verano entero trabajando, caminando en busca de esta comida, y para tener todo lo que necesitamos. ¿Qué hiciste vos durante el verano? ¡Vos no trabajaste por la comida! –la juzgó la hormiga vieja.
–Bueno, pero yo cantaba durante el verano –se defendió la cigarra.
–Cuando tenías que trabajar vos cantabas, y ahora que no tenés nada para comer nos pedís a nosotras –ya estaba enojada

–Ay so te keráv kána bokhalí sim ay vi abá pahosáylem?, phendá e chichára izdramné glasósa.
–Kána sas o miláy sa djilábesas, akaná le ta khel, te na avél túke shil, phendá láke e purayí chir ay gelí te kerel peski buchí.
Tumé akaná mishtó gyndín tumé pe kadalá vórbi, fínke man ma nay ma but vryamya te phenáv tuménge may dur. Yertisarén!, núma, chachés trobúl te sidjaráv te aresáv pe murrí buchí.

la hormiga.
–¿Y qué puedo hacer si tengo hambre y aparte me estoy congelando
de frío? –dijo la cigarra con la voz temblorosa.
–Durante el verano te la pasaste cantando, y ahora también te podrías poner a bailar para que no tengas frío –le habló la hormiga vieja y se fue para seguir con su trabajo.
Después de esto ustedes pónganse a pensar en estas palabras, ya que no tengo más tiempo para contarles nada más. Perdón, pero es que me tengo que apurar para llegar a mi trabajo.

 

E armán le Rishéski / La maldición del oso

 Sas kadó de domúlt, ánde’k baró vosh, sas ek vátra Rroméngi, ay le sheyá bariá unívar zhánas otúr te róden kash la yagáke ay vi te len frúturia katár le pruingá, eg dáta kána geliné, achardé sar mishkínas pe úni patriá na dur katár von ródenas kash, daráyle le shovorrá ke dikhlé váreso sar ek barí vushalín, ay but ánda lende liné pe te prásten ánd’e fúga, darátar, núma na e Léna, voy beshlí p’o than, atúnchi palál ánda’l burr ay patriá anklistó avrí ek baró rish kay daradá savorrén, ay darátar nashliné zhi ánd’e vátra, vi e Léna sas léntsa, núma chi darálas kaychí but, ay phendiné sa le Rroméske le may baréske, pénge birevóske. O rish, chi meklá len ay la pe pála lénde zhi ánd’e vátra, kothé sávorre daráyle ay kaménas
te gonín le rishés yagása, amblaléntsa, núma vo chi kamélas te zháltar, nashtí suté pe sórro ryat, pe teharín o rish ma nas ay le Rrom muchisardé le tséri pe káver than.
Numa kakó rish díchol ke váresar arakhlá le vúrmi le Rroménge,
ay swáko ryat zhálas ánde’l tséri, núma chi kerélas nasúl kanikáske, e phurí drabarní le kampóski, sas la sunó le rishésa, kay dikhlá ke le Rrom astardésas le rishés ay ningerénas les fóro forós-

Había, hace mucho tiempo, en un bosque grande, un campamento
gitano. Las jóvenes gitanas de este campamento iban a veces a buscar leña para el fuego en los alrededores y también a recoger algunas frutas para comer. Un día, cuando salieron, vieron cómo se movieron extrañamente las hojas de un arbusto, no muy lejos del lugar donde levantaban la leña. Se asustaron las gitanitas, porque habían visto algo parecido a una sombra enorme, y todas empezaron a correr rápido. Solamente Lenka se quedó inmóvil un instante y vio cómo de atrás de la maleza y hojas salía un oso inmenso, el mismo que había asustado a todas. Las chicas, incluida Lenka, se refugiaron en el campamento y le contaron al jefe de los gitanos todo lo que ocurrió. El oso no dejaba de perseguirlas y las siguió también hasta allí. Todos se asustaron y querían echar al oso con fuego, con brasas, pero igual el oso no se iba, no pudieron dormir toda la noche de miedo. A la mañana el oso ya no estaba y los gitanos mudaron el campamento a otro lado.
Pero parece ser que el oso encontró, no se sabe cómo, las huellas de los gitanos y cada noche iba a su campamento, pero no

tar, gav gavéstar te sikavén les, ay le Rrom lénas pa pénde le stadjiá ay le gazhé shúdenas lénge lové. Pe teharín vuladá savorréntsa pésko sunó, kodyá ryat o rish pále amboldá ay ek ternyár tromáylo te thol pála léski korr ek sheló ay phanglá les ka ek kopáchi, sa le Rrom de véseli kay sas, thodiné pe te khelén ay te djiláben, ay vi o rish khelélas, d’atunchára le Rrom sa ningerénas le rishés ánde’l gavá ay ánde’l fóruria ay kadyá phérdjile lové, pála’l khelimáta le rishéske, kay plachánas savorrén.
Núma e Léna swáko dáta kay zhánastar le Rrom le rishésa, kay vi voy péske vasténtsa unívar pravarélas, sa tristosávolas, ma chi zhanélas ánda sóste, pe’k ryat le shavorré khelénas pénge amblaléntsa ay ek amblal pelí pe morchí le rishéski, kay tsipílas ay vachílas pe, kónik nashtí ashadá e yag núma sar chudáke savorréngi,
kána pelí e morchí le rishéski, andrál anklistó ek shavorró, sávorre mirisáyle, ay thodá pe te del dúma Rromanés, ay phendá ke kána sas o marimós ánde kodó them le duzhmáya astardésas les ay diné les sar slúga eké gazhéski kay sas pastúxo/chobáno, ay kakó chobáno thodá les te lel sáma katár peske bakrorré, núma ek dáta kána chordiné léstar yekh, phenénas ke ek rish astardásas les, da les armayá o gazhó ay phendá léske: - te kérdjos rish, ay d’atunchára kadó shavorró sa vendreshílas pe’l dromá sar rishéske zhi kay arakhlá le Rromén, péske zhenén.
La Lenása kadó shavorró la-pe ánd’e dragostíya, ay vo manglá
la katár láko dad, kon da la léske dragósa ay ansurisáyle, léske thodiné o anáv Rísha ke o puranó kay sas les manás kanikáske drágo, ay kakó paslédno sikavélas kon chachimása sas, te na mulé zhi adjés trayín.
Phenélas mange ek Rrom Boyásh, prinzhardó murró, ke káver Boyásh ánd’e Sánta Fe, kay sas mechkári, sas les vi vo ek rish, savés

hacía mal a nadie. La adivina vieja del campamento, tuvo un sueño con el oso: soñó que los gitanos habían atrapado al oso y que lo llevaban de una ciudad a otra, de un pueblo a otro y lo mostraban, y los gitanos se quitaban sus sombreros y los no-gitanos les arrojaban
plata. Al día siguiente ella compartió con todos su sueño y la misma noche el oso volvió y un joven soltero se atrevió a ponerle una soga alrededor su cuello y después lo ató a un árbol. Todos los gitanos de alegres que estaban se pusieron a cantar y bailar y el oso también bailó. Desde entonces los gitanos lo llevaban a pueblos y ciudades para mostrarlo, y se llenaron de dinero gracias al baile del oso que dejaba encantados a todos.
Solamente Lenka, que lo alimentaba con sus propias manos, cada vez que se iba el oso con los gitanos, se ponía triste, sin saber por qué.
Una noche unos gitanitos jugaban con brazas y una cayó en la piel del oso y el animal empezó a gritar; se quejaba, el pobre oso, pero nadie pudo apagar el fuego. Todos quedaron asombrados cuando se cayó la piel del oso, y de ahí salió un joven. Se quedaron calladitos los gitanos, y entonces el muchacho-oso habló Rromanés
(en gitano) y contó que cuando fue la guerra, los enemigos lo atraparon y lo entregaron como siervo de un no-gitano que era pastor, y este pastor le había encargado cuidar a sus ovejas, pero un día le robaron una; y se decía que un oso se la había llevado. Lo maldijo el pastor al muchacho diciéndole: “¡Que te conviertas en oso!”, y desde entonces este chico andaba por los caminos como un oso hasta que encontró a los gitanos, su gente.
El joven y Lenka se enamoraron, y él se la pidió al padre, quien la entregó con gusto y de corazón, y se casaron. Al muchacho lo empezaron a llamar “Risha” (el oso), porque el nombre verdadero

shóha chi mekélas, dáresh ánde leski tséra xálas ay vi racharélas, núma pála o zakóno le zhigenyéngo, kay feríl le, avilé léste le krisá, liné le rishés ay ningerdé les ánd’o párko le zhigenyengo, kothé o rish ánde péski klétka, chi xálas, chi pélas ay chi sovélas de kadichí but kay dorílas pe pa pésko gázda. Le gazhé chi zhanénas so te kerén lésa, ánd’e vúrma trobusardé te akharén le Monariós káste te avel pásha o rish, káste te na merél, ay kadyá o rish skepisáylo, ay vi o Boyásh, ke les diné swáko shon ek lashí pochín káste te trayíl umpáchi ay káste te lel sáma katár pésko rish, kakó si ek diváno chachó.

que tenía no les gustaba. El joven Risha siempre se mostraba tal cual era. Y si no murieron, hasta el día de hoy viven felices.
Me decía un gitano rumano, conocido mío, que otro gitano rumano en Santa Fe era dueño de un oso y que nunca lo dejaba e inclusive hasta comía en su carpa, y pasaba la noche ahí. Pero por la ley protectora de animales, lo vino a ver la policía y se llevaron el animal al zoológico. Ahí, el oso, en su jaula, no quería comer, no quería
tomar agua, tampoco dormir. Extrañaba a su dueño gitano.
Las autoridades no sabían qué hacer con el oso, y al final tuvieron
que llamar al gitano para que el oso no se muriera. Por eso el oso se salvó y también el gitano, ya que le ofrecieron un buen salario para que cuidara del oso, y para que pudiera vivir tranquilo y con holgura. Esta historia es verdadera.

 

Le duy anrré peké / Los dos huevos fritos

Sas ek ternó chorró rasháy, kay sa zhálas le dromésa, ay eg dáta bokhaló defyál, gyndosáylo te zhal ánde’k kýrchima te den les váreso xabén. Kakó sas ánd’e Rrusíya, ka le pravoslávnichi.
–May lashó djes, phrála, phénke.
–May Naís!, Rasháya, pe sóste shay azhutíva túke?
–No, bokhaló defyál sim ay nay man lové, nashtí désas man váreso te xav?, ay kána nakháva tútar kathár káver dáta, pochináva túke sa.
–Sar te na?, Rasháya, phenél o kyrchimári, - besh telé!, ay pekél le rasháske duy anrré.
Pála desh borsh kakó rasháy kérdjol pe bísbo, ay eg djes nakhél katár kodyá kýrchima ay gyndíl pe:
–Músay te zhav te pochináv kukolé manushéske le duy anrré peké, ke kasavó lashó sas mántsa!
–Lashí ryat, manúsha!, - lashí ryat rasháya baréa, - serés, manúsha, ke tu dan ma de desh borsh duy anrré peké te xav?, no, sánas kasavó lashó mántsa atúnchi, ke akaná avilém te pochináv túke sa.

Había un sacerdote joven y pobre que siempre andaba por los caminos. Y cierta vez que estaba muy hambriento, pensó en ir a una posada para que le dieran algo de comer. Esto le pasó en Rusia a un miembro de la iglesia ortodoxa.
–Muy buenos días, hermano –dijo.
–Buenos días, padre. ¿En qué lo puedo ayudar? – le preguntó el dueño de la posada.
–Bueno, realmente estoy hambriento y no tengo dinero. ¿Me podrías dar algo de comer, que otro día paso y te pago?
–¡Cómo no! Siéntese, padre –y le preparó dos huevos fritos.
En diez años este sacerdote se hizo obispo y un día pasó cerca de esta misma posada y pensó: “Tengo que ir y pagarle a esta persona
los dos huevos fritos, ya que fue tan bueno conmigo”.
–Buenas noches –saludó.
–Buenas noches, obispo –respondió al saludo el tabernero.
–¿Te acordás que hace diez años me diste de comer dos huevos
fritos? Fuiste tan amable conmigo que ahora volví a pagarte todo.

–No, tehára lasharása les, o gazhó, phénke, - núma nakh e ryat kathé ande murrí kýrchima.
Kána zháltar te sovél o rasháy, o kyrchimári sokotíl pe sórro ryat, - ke duy anrré den duy khayniá, ke duy khayniá den shtar, ke shtar oxtó, ke oxtó deshushóv, no, sokotisávo, desh borsh!
Kána vushtén de diminiátsi den pe lashó djes, ay pushél o rasháy katár o kyrchimári:
–Sokotisardán?
–Ey, Rasháya, phénke, kamés mánge bish milivóya telyária (rrúbli).
–Ap sar?, phénke.
–No, ke duy anrré den duy khayniá, ke duy khayniá puyín ay den shtar, ke kakó ay ke kukó, no, kamés mánge bish milivóya telyária.
–Yuy, vi te bichináva murrí khangerí, chi avéla man sósa te pochináv túke, o rasháy, phénke.
–No, tehára keráva túke kris, phenél o kyrchimári.
Pe teharín de diminyátsi, o rasháy phirélas brigaló p’o drom, kána del pe lésko drom ek Rrom Churári, kay prinzharélas les demúlt, ay del les ches ay pushél les:
–So mekés o nakh telé, rasháya baréa?
–Ke kutári ay kutári da ma and’e kris pála duy anrré peké kay xalém de desh borsh.
–Sar?, ay si tu kak márturo?
–Nay man, phénke.
–Shay aváv me cho márturo?
–Tu?, phenél o rasháy.
–Ey, na nekezhisávo, rasháya, ay mek les ande murré vas, pe che cháso zhal e kris?

–Bueno, mañana arreglamos todo, padre, pero si quiere, pase la noche en mi posada – lo volvió a invitar el dueño.
Cuando se fue a dormir el obispo, el posadero se puso a calcular:
que dos huevos dan dos gallinas, que las dos gallinas dan cuatro huevos, que los cuatro dan ocho, que los ocho dieciséis y etc., y a todo esto, ¡calculen!, ¡pasaron diez años!
Cuando se vieron a la mañana siguiente, se desearon buenos días y preguntó el obispo por su cuenta:
–¿Ya calculaste la cuenta?
–Sí, padre, me debe veinte millones de rublos.
–¡¿Cómo?! –se quedó pasmado el obispo.
–Y..., dos huevos dan dos gallinas, las dos gallinas empollan y dan cuatro, y las cuatro ocho, y que esto que el otro…, bueno, me debe veinte millones de rublos.
–Pero aunque venda mi iglesia no tendría tanto dinero como para pagarte –contestó el obispo.
–Entonces, mañana, padre, voy a hacerle juicio –le dijo el dueño de la posada.
A la mañana siguiente, muy temprano, el obispo caminaba por la calle apenado, cuando le salió al cruce un gitano Churari 1, que lo conocía de hacía mucho tiempo. Lo saludó y le preguntó:
–¿Qué te pasó que andás así cabizbajo, cura?
–Tal y tal me va a hacer un juicio por dos huevos fritos que comí diez años atrás.
–¿Cómo?, ¿y tenés algún testigo?
–No, no tengo.
–¿Querés que sea tu testigo? –le preguntó el gitano.
–¿Vos? –se sorprendió de la oferta el obispo.

–Pe’l desh.
–No mishtó y, kothé aváv, phenél o Rrom.
Aresél o cháso, ay pushél o krisinitóri:
–Si tumén márturia?
–Man si man yekh, phenél o rasháy, núma sa chi aviló, avél akanásh.
Azhukerén so azhukerén, panzh, minútsi, desh minútsi, deshupánzh
minútsi, ay sávorre xolyávon.
–Ay?, o krisinitóri, phénke. Ay vórta ánde kodyá avél o Rrom:
–Shay yertón mánge, manushále, areslém pózno, ke trobúlas te sadív duy bámbi djiv.
–Ay trobúlas tu kadichí but vryámya te semís duy bambítsi djiv?, phenél o krisinitóri.
–Ey, ke trobulas te chiraváv le may anglál.
–Ay so shay baryóla ánda duy bámbi chiradé?, pushél o krisinitóri.
–Ay ánda duy anrré peké?, phenél o Rrom, - tumé gyndín ke shay anklén kadichí but khayniá?
–Chachés, phenén o krsinitóri ay o zhúri (jury).
No, chachiló o rasháy o baró ay phenél le Rroméske:
–Ay so te dav tu manúsha godjavéra, kána shay skepisardán ma kadichí mishtó ánda kukó báyo?
–No, férdi de man xantsí duváno te shay pheráv murrí

–Sí, yo. No te preocupes, cura, y dejá todo en mis manos. ¿A qué hora se hace el juicio?
–Mañana, a las diez.
–Bueno, ahí estaré –confirmó su compromiso el gitano.
Llegó la hora y preguntó el juez:
–¿Tienen testigos?
–Sí, tengo uno, pero no llegó todavía. Debe estar por venir –explicó el obispo.
Esperaron y esperaron, cinco minutos, diez minutos, quince minutos, y todos se enojaron.
–¿Y...? –se puso impaciente el juez. Y justo en este momento entró el gitano.
–Les pido mil disculpas, señores. Llegué tarde porque tenía que sembrar dos granos de trigo.
–¿Y necesitabas tanto tiempo para sembrar dos granos de trigo? –lo atacó con su pregunta el juez.
–Sí, porque antes tenía que cocinar las semillas –le contestó el gitano.
–¿Y qué puede crecer de dos semillas cocidas? –preguntó otra vez el juez.
–¿Y de dos huevos fritos? ¿Ustedes piensan que pueden nacer tantas gallinas? –los puso en su lugar el gitano con su picardía.
–Verdad –se pusieron de acuerdo el juez y el jurado.
Bueno, así quedó inocente el obispo. Estaba agradecido y le preguntó al gitano: –¿Qué te puedo dar, hombre inteligente, por todo lo que hiciste para sacarme de este asunto?
–Solamente dame un poco de tabaco para llenar mi pipa–no pidió nada más el gitano.
Y si no murieron, viven muy contentos y felices hasta el día